Nadczynność tarczycy: objawy, skutki, leczenie

Z danych Głównego Urzędu Statystycznego z 2006 roku wynika, że choroby gruczołu tarczowego dotyczą 1 202 000 osób w Polsce. Niestety problem nadczynności tarczycy jest bardzo rzadko poruszany, a informacji na ten temat znajdziemy niewiele. Tymczasem niezwykle istotne jest jak najszybsze zdiagnozowanie choroby oraz wdrożenie odpowiedniego leczenia, w zależności od stanu pacjenta i wyników badań laboratoryjnych.

Tarczyca stanowi jeden z największych gruczołów wydzielania wewnętrznego. Zlokalizowana jest na szyi i składa się z dwóch niemal identycznych pod względem wielkości i objętości płatów. Wydzielanie hormonów tarczycy uzależnione jest od działania dwóch innych narządów wydzielniczych. W pierwszym etapie podwzgórze wytwarza i wydziela TRH (tyreoliberynę), która oddziałuje na przysadkę, a ta z kolei produkuje TSH (hormon tyreotropowy). TSH zostaje wydzielony do układu krwionośnego i przetransportowany do tarczycy, powodując syntezę hormonów tarczycy (tj. T3 i T4). Cały mechanizm oparty jest na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego – ilość produktu, jakim są hormony tarczycy, działa hamująco na wydzielanie ”substratu”, za jaki można uznać TSH. Hormon tyreotropowy stymuluje tarczycę do produkcji trijodotyroniny i tyroksyny. Trijodotyronina natomiast hamuje wydzielanie TSH [1].

Nadczynność tarczycy jest jednostką chorobową, a właściwie zespołem objawów klinicznych będących wynikiem nadmiernego pobudzenia komórek wydzielniczych tarczycy. Istotą choroby jest nadmiar obu hormonów tarczycy, tj. T3 (trijodotyroniny) i T4 (tyroksyny), choć nieco rzadziej nadczynność tarczycy spowodowana jest podwyższonym stężeniem samej trijodotyroniny – sytuacja ta ma miejsce w około 10-30% przypadków. Najrzadziej spotykanym, ale też najtrudniejszym w leczeniu, jest przypadek, w którym zwiększeniu ulega tylko tyroksyna (T4).

Czym jest nadczynność tarczycy?

Tarczyca stanowi jeden z największych gruczołów wydzielania wewnętrznego. Zlokalizowana jest na szyi i składa się z dwóch niemal identycznych pod względem wielkości i objętości płatów. Wydzielanie hormonów tarczycy uzależnione jest od działania dwóch innych narządów wydzielniczych. W pierwszym etapie podwzgórze wytwarza i wydziela TRH (tyreoliberynę), która oddziałuje na przysadkę, a ta z kolei produkuje TSH (hormon tyreotropowy). TSH zostaje wydzielony do układu krwionośnego i przetransportowany do tarczycy, powodując syntezę hormonów tarczycy (tj. T3 i T4). Cały mechanizm oparty jest na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego – ilość produktu, jakim są hormony tarczycy, działa hamująco na wydzielanie ”substratu”, za jaki można uznać TSH. Hormon tyreotropowy stymuluje tarczycę do produkcji trijodotyroniny i tyroksyny. Trijodotyronina natomiast hamuje wydzielanie TSH [1].

Nadczynność tarczycy jest jednostką chorobową, a właściwie zespołem objawów klinicznych będących wynikiem nadmiernego pobudzenia komórek wydzielniczych tarczycy. Istotą choroby jest nadmiar obu hormonów tarczycy, tj. T3 (trijodotyroniny) i T4 (tyroksyny), choć nieco rzadziej nadczynność tarczycy spowodowana jest podwyższonym stężeniem samej trijodotyroniny – sytuacja ta ma miejsce w około 10-30% przypadków. Najrzadziej spotykanym, ale też najtrudniejszym w leczeniu, jest przypadek, w którym zwiększeniu ulega tylko tyroksyna (T4).

Nadczynność tarczycy – przyczyny

W większości przypadków, bo w ok. 99% wszystkich zachorowań na nadczynność tarczycy, mamy do czynienia z pierwotną chorobą tarczycy. Wtórna nadczynność tarczycy, która spowodowana jest zmianami w przysadce wydzielającej TSH, występuje bardzo rzadko. Dlatego nadczynność tarczycy ogółem można podzielić na: spowodowaną nadmierną produkcją hormonów tarczowych oraz wynikającą z nadmiernego uwalniania T3 i T4.

Nadmierna produkcja hormonów tarczycy może być wynikiem choroby Gravesa Basedowa – choroba ta należy do grupy schorzeń o podłożu autoimmunologicznym (układ odpornościowy gospodarza atakuje własne komórki, w tym przypadku komórki tarczycy). Nadczynność tarczycy jest spowodowana autoprzeciwciałami łączącymi się i aktywującymi receptor dla TSH na błonie komórek tarczycy. W fizjologicznych warunkach receptor ten pobudzany jest tylko przez TSH, wskutek czego komórki tarczycy produkują normatywne ilości hormonów. Jednak poprzez wpływ przeciwciał produkują one nadmierne ilości T3 i T4, co prowadzi do nadczynności tego narządu.

Przyczyną nadczynności gruczołu tarczowego mogą być także zapalenia tarczycy. Nadczynność tarczycy występuje we wstępnej fazie choroby Hashimoto oraz w mieszanej chorobie autoimmunologicznej tego gruczołu, w której stwierdza się początkowo objawy nadczynności tarczycy, a w trakcie jej naturalnego przebiegu dochodzi do ujawnienia się niedoczynności [2].

Inna przyczyna nadczynności tarczycy to między innymi nadmierna podaż hormonów wraz z lekami zawierającymi hormony tarczycy. W tym przypadku mówimy o jatrogennej, czyli wywołanej wskutek niewłaściwego leczenia nadczynności tarczycy. Objawy zatrucia hormonami tarczycy można łatwo wyeliminować przez odstawienie leków.

Przykładem nadczynności tarczycy jest też tzw. zespół Jod-Basedow. To nadczynność tarczycy wywołana stosowaniem jodków nieorganicznych, które indukują wystąpienie nadczynności na tle autoimmunologicznym. Wprowadzenie obligatoryjnego modelu jodowania soli kuchennej w Polsce od roku 1997 spowodowało wzrost podaży jodu do organizmu. Uzyskanie stanu pełnego pokrycia zapotrzebowania na ten pierwiastek – bądź raczej znaczne przekroczenie tego zapotrzebowania – u osób z grup ryzyka (z istniejącymi autonomicznymi guzkami tarczycy) może spowodować wystąpienie nadczynność tarczycy [3-4].

Nadczynność tarczycy – objawy

Objawy choroby tarczycy są bardzo różnorodne. Pełnoobjawowa nadczynność tarczycy występuje najczęściej u osób młodych.

Do symptomów, które możemy sami zaobserwować, należą:

• niepokój ruchowy – w postaci drżenia rąk czy wzmożonych odruchów ścięgnistych;
• tachykardia – jest to szybkie bicie serca, które nie powstaje pod wpływem wysiłku fizycznego (normalna praca serca u dorosłego człowieka w spoczynku to od 60 do 100 uderzeń na minutę, a o tachykardii mówimy wtedy, gdy serce uderza ponad 100 razy na minutę);
• nadpobudliwość;
• powiększenie tarczycy – obserwowane z przodu szyi i wyczuwalne w dotyku;
• zaburzenia wzrastania u osób młodych;
• problemy natury psychicznej – np. depresja, psychozy, bezsenność;
• zmiany skórne – nasilona potliwość, łamliwość paznokci, wzmożone wypadanie włosów;
• zaburzenia metaboliczne – nietolerancja ciepła wynikająca z przyspieszenia przemiany materii; dodatkowo obserwuje się pogorszenie insulinooporności wraz z pogorszeniem tolerancji glukozy, zmniejszenie stężenia cholesterolu całkowitego i frakcji LDL oraz zwiększenie stężenia wapnia we krwi, co związane jest z wydalaniem wapnia przez komórki kostne;
• utrata masy ciała – jest to jeden z najpowszechniejszych i najbardziej zauważalnych objawów nadczynności tarczycy; utrata masy ciała przy zachowanym lub zwiększonym apetycie wynika ze zwiększenia metabolizmu chorego, zaburzenia wchłaniania składników odżywczych w układzie pokarmowym, przyspieszonego pasażu jelitowego, a czasami też (w skrajnych przypadkach) jest efektem częstych biegunek.

U kogo występuje nadczynność tarczycy?

Nadczynność tarczycy stwierdza się pięciokrotnie częściej u kobiet niż u mężczyzn, choć w wieku starszym kobiety chorują na nadczynność z taką samą częstością co mężczyźni. Dzieci chorują ponad 10 razy rzadziej niż dorośli, lecz w ostatnich latach stwierdza się tendencję do wzrostu zachorowalności na autoimmunologiczną nadczynność tarczycy w młodszych grupach wiekowych. Obecnie stało się oczywiste, iż rosnąca zachorowalność na choroby autoimmunologiczne tarczycy w Polsce (tak u dzieci, jak i u dorosłych) związana jest ze zwiększoną podażą jodu jako następstwem skutecznej profilaktyki jodowej [7].

Dieta przy nadczynności tarczycy

Postępowanie żywieniowe w przypadku nadczynności tarczycy jest ważnym elementem idącym w parze z leczeniem farmakologicznym. Odpowiedni dobór makroskładników, energetyczności diety oraz podaż witamin i składników mineralnych wspomaga leczenie zaburzeń tarczycy oraz może łagodzić objawy współwystępujące przy nadczynności tarczycy. Kluczowym determinantem w wyborze diety w nadczynności tarczycy jest wpływ tyroksyny i trijodotyroniny na tempo metabolizmu. Wskutek zbyt dużych ilości hormonów tarczycy tempo przemiany materii może wzrosnąć nawet o 40%. Oznacza to, że jeśli na co dzień spożywamy 2000 kcal, to nasze realne zapotrzebowanie wzrasta do 2800 kcal, a czasami i więcej. Jeśli wzrost PPM nie będzie korespondować ze zwiększoną podażą kalorii, możemy liczyć się z ubytkiem masy ciała, co nie zawsze jest pozytywnym faktem. Osoby chore na nadczynność tarczycy często borykają się z problemem niedożywienia energetycznego, stąd ich dieta powinna obfitować w produkty bogatoenergetyczne. Zalecane są regularne posiłki, które w przypadku diety wysokokalorycznej powinny zawierać dodatek wysokokalorycznych produktów. Należy jednak zadbać, by były to dodatki, które nie tylko będą podnosić kaloryczność, ale także będą dostarczać wartościowych składników.

Szczególnie polecanymi produktami, dostarczającymi dużo energii i wartości odżywczych, są:

• orzechy (nerkowce, włoskie, migdały, brazylijskie, ziemne, laskowe, pekan, pistacje),
• masła orzechowe, a szczególnie masło z nerkowców i migdałów,
• pestki i nasiona (nasiona słonecznika, pestki dyni),
• suszone owoce,
• czekolada gorzka,
• oleje roślinne i oliwa z oliwek,
• owoce, szczególnie banany i awokado.

Zamykając temat energetyczności diety, należy podkreślić, że w przypadku unormowania tarczycy dieta powinna dostarczać już normatywnych ilości energii, by nie dopuścić do zwiększenia masy ciała.

Dodatkowo u osób z nadczynnością tarczycy obserwuje się zwiększone zapotrzebowanie na:

• magnez – w związku z wpływem hormonów tarczycy na układ nerwowy, możemy liczyć się ze zwiększonym zapotrzebowaniem na magnez w diecie; warto zatem włączyć do diety produkty bogate w ten składnik mineralny (orzechy, czekolada, kasza gryczana, nasiona słonecznika czy pestki dyni);
• wapń i witaminę D – u osób z nadczynnością tarczycy obserwuje się zwiększone ryzyko osteoporozy, stąd podaż wapnia w ilości 1200 mg i suplementacja witaminy D w ilości 2000 UI jest dobrym ruchem; produkty bogate w wapń to między innymi: produkty mleczne, sardynki, orzechy, nasiona i pestki, warzywa zielone;
• witaminy z grupy B – podobnie jak magnez biorą one udział w pracy układu nerwowego; do źródeł witamin z grupy B możemy zaliczyć pełnoziarniste produkty zbożowe, chude mięsa i ryby, warzywa i owoce oraz orzechy.

Czy suplementy na nadczynność tarczycy pomagają?

Suplementacja w nadczynności tarczycy będzie wskazana w przypadku występowania niedoborów pokarmowych i przede wszystkim po konsultacji z lekarzem. Do najważniejszych związków, które mogą wymagać suplementacji należą: 

• witamina D – jak wcześniej wspominałem, w zaburzeniach tarczycy występuje zwiększone zapotrzebowanie na tę witaminę; suplementacja powinna być utrzymana przez cały czas, niezależnie od pory roku; rekomendowana dawka to 2000 UI, jednak w przypadku zbadania poziomu witaminy D w organizmie (0,25 (OH) D) dawkę suplementacyjną można zweryfikować;
• kwasy omega-3 – w związku ze zwiększonym stanem zapalnym organizmu jaki następuje podczas choroby Gravesa-Basedowa czy Hashimoto, czyli najczęstszych przyczyn nadczynności tarczycy, suplementacja tranu lub czystej postaci kwasów omega-3 jest w większości przypadków niezbędna; rekomenduje się min. 600 mg kwasów EPA i DHA dziennie.

Czego unikać przy nadczynności tarczycy?

Wśród osób z nadczynnością tarczycy często obserwuje się zbyt dużą podaż jodu, co jest bezpośrednim czynnikiem zwiększającym ryzyko chorób tarczycy. Nadmierna podaż jodu to przeważnie wynik zbyt dużej konsumpcji soli kuchennej, ryb morskich lub alg morskich. Dodatkowo ryzyko zatrucia jodem wzrasta wielokrotnie wskutek stosowania płynu Lugola – często polecanego środka, mającego rzekomo pomóc w przypadku niedoczynności tarczycy, jest on jednak zazwyczaj stosowany bez konsultacji z lekarzem i w nadmiernych ilościach.

Aktywność fizyczna a aktywność tarczycy?

Przy nadczynności tarczycy dobrze dobrana aktywność fizyczna może być ważnym elementem terapii natomiast nadal niewiele się o nej mówi.  Zalecany przez WHO umiarkowany, aerobowy wysiłek fizyczny łączony jest z  pozytywnym  wpływem na stan zdrowia w tym stan psychiczny pacjentów.  Dużo osób z nadczynnością tarczycy cierpi na zaburzenia snu lub stany depresyjne. Dlatego rekreacyjna aktywność fizyczna może wspomóc pozbycie się stresu i zmniejszyć problemy z zasypianiem. Do tego wykazano, że osoby cierpiące na nadczynność tarczycy częściej zmagają się z zaburzeniami  gospodarki kostnej dlatego warto pamiętać o treningu siłowym, który przyczyni się do zachowania prawidłowej gęstości kości. Ważne żeby treningi nie były zbyt intensywne zwłaszcza u osób bez wprowadzonej farmakoterapii ponieważ może doprowadzić to do zaburzeń pracy serca, zaburzeń pracy układu nerwowego oraz pogłębienia stanu hipertyreozy [8].

Przykładowy jadłospis

Teraz jeszcze bardziej przybliżmy sobie koncepcję żywienia w nadczynności tarczycy. Poniżej przedstawiam jadłospis dla osoby z nieustabilizowaną jeszcze tarczycą: o wartości energetycznej jak dla zdrowej kobiety o wzroście 165-175 cm, masie ciała 60 kg, trenującej trzy razy w tygodniu. Oczywiście jest to jedynie jeden przykładowy dzień, nieuwzględniający indywidualnych preferencji, stylu życia oraz stanu zdrowia.

I. ŚNIADANIE: CZEKOLADOWE PANCAKE

Jaja kurze całe – 112 g (2 x sztuka)
Czekolada gorzka – 10 g (2 x kostka)
Masło orzechowe z kawałkami orzechów – 20 g (1,5 x łyżeczki)
Erytrol – 30 g (6 x łyżeczka)
Migdały w płatkach – 10 g (1 x łyżka)
Jogurt naturalny 2% tłuszczu – 80 g (4 x łyżka)

Przygotowanie:
1. Zblenduj razem wszystkie składniki oprócz płatków migdałów
2. Usmaż małe, okrągłe placuszki na patelni (smaż z obu stron)
3. Gotowe posyp migdałami

II. DRUGIE ŚNIADANIE: KANAPKA Z JAJKIEM I SZYNKĄ

Pomidor – 120 g (1 x sztuka)
Jaja kurze całe – 56 g (1 x sztuka)
Bułki grahamki – 150 g (3.08 x sztuka)
Szynka parmeńska – 20 g (1.33 x plasterek)

Przygotowanie:
1. Jaja ugotuj
2. Ze wszystkich składników zrób kanapki

III. OBIAD: PĘCZOTTO Z INDYKIEM I BURAKIEM

Kasza jęczmienna, pęczak – 100 g (6.67 x łyżka)
Cebula – 100 g (1 x sztuka)
Burak – 200 g (2 x sztuka)
Suszone pomidory (w oleju z ziołami, odsączone) – 40 g (2.67 x sztuka)
Mięso z piersi kurczaka, bez skóry – 100 g (1 x porcja)
Szpinak – 80 g (3.2 x garść)

Przygotowanie:
1. Kaszę ugotuj na miękko
2. Mięso podduś na patelni z cebulą, dodaj suszone pomidory, a na końcu pokrojone w
kostkę buraki
3. Wszystko wymieszaj razem i dopraw do smaku

SURÓWKA Z CZERWONEJ KAPUSTY
Oliwa z oliwek – 5 g (0.5 x łyżka)
Cebula – 50 g (0.5 x sztuka)
Marchew – 45 g (1 x sztuka)
Kapusta czerwona – 100 g (2 x liść)

Przygotowanie:
1. Pokrój kapustę
2. Zetrzyj na tarce marchew
3. Pokrój drobno cebulkę
4. Wymieszaj składniki z oliwą z oliwek i przyprawami

IV. KOLACJA: SAŁATKA Z RUKOLĄ, PIECZONYMI BATATAMI I GRANATEM

Miód pszczeli – 24 g (1 x łyżka)
Tahini – 12 g (2 x łyżeczka)
Papryczka ostra (chili) – 4 g (0.2 x sztuka)
Oliwa z oliwek – 10 g (1 x łyżka)
Granat – 30 g (0.3 x sztuka)
Sok cytrynowy – 6 g (1 x łyżka)
Rukola – 40 g (2 x garść)
Ciecierzyca (w zalewie) – 180 g (9 x łyżka)
Bataty – 150 g (1 x sztuka)

Przygotowanie:
1. Przyprawy do sałatki: po 1 łyżeczce mielonego kminu rzymskiego, kolendry, słodkiej
papryki, po 1/2 łyżeczki ostrej papryki i cynamonu
2. Piekarnik nagrzej do 220°C. Batata obierz, pokrój na mniejsze kawałki, włóż do
miski, dopraw solą, pieprzem i przyprawami. Dodaj 1 łyżeczkę oliwy i wymieszaj
3. Wyłóż na blachę z papierem do pieczenia i piecz przez ok. 15 minut (do miękkości)
4. Na blachę z batatami wyłóż ciecierzycę i wymieszaj, wstaw do piekarnika i podgrzewaj
przez 2-3 minuty
5. Na talerze wyłóż opłukaną, osuszoną i doprawioną solą, pieprzem i oliwą rukolę. Na
wierzchu połóż pieczone bataty z ciecierzycą, skrop wszystko sokiem z cytryny
6. W miseczce wymieszaj składniki winegretu (2 łyżeczki pasty tahini, 1 łyżka miodu, 1
łyżka oliwy extra virgin, 1 łyżka soku z limonki lub cytryny, sól i pieprz) i polej sałatkę
7. Posyp ziarenkami granatu i posiekaną papryczką chili

Cały jadłospis:
kcal: 2520.6
białko: 108.0
tłuszcz: 85.5
węglowodany: 324.8

Skorzystaj z mojej pomocy. Jako dietetyk online proponuję Ci konsultacje dietetyczne. Dopasuję dietę, która przyniesie efekty.

Piśmiennictwo: