Nadczynność tarczycy. Przyczyny, objawy i leczenie

Kluczowe wnioski

• Nadczynność tarczycy objawia się m.in.: niepokojem ruchowym, tachykardią, powiększeniem tarczycy, problemami psychicznymi, a także utratą masy ciała.
• Dieta przy nadczynności tarczycy to ważny element postępowania. Kluczowe znaczenie ma podaż odpowiedniej liczby kalorii, a także produktów z magnezem, wapniem, witaminą D i witaminami z grupy B.

Choroby tarczycy w Polsce

Z danych Głównego Urzędu Statystycznego z 2006 roku wynika, że choroby gruczołu tarczowego dotyczą 1 202 000 osób w Polsce.

Niestety problem nadczynności tarczycy jest bardzo rzadko poruszany, a informacji na ten temat znajdziemy niewiele.

Tymczasem niezwykle istotne jest jak najszybsze zdiagnozowanie choroby oraz wdrożenie odpowiedniego leczenia, w zależności od stanu pacjenta i wyników badań laboratoryjnych.

Czym jest nadczynność tarczycy?

Tarczyca stanowi jeden z największych gruczołów wydzielania wewnętrznego. Zlokalizowana jest na szyi i składa się z dwóch niemal identycznych pod względem wielkości i objętości płatów.

Wydzielanie hormonów tarczycy uzależnione jest od działania dwóch innych narządów wydzielniczych.

W pierwszym etapie podwzgórze wytwarza i wydziela TRH (tyreoliberynę), która oddziałuje na przysadkę, a ta z kolei produkuje TSH (hormon tyreotropowy). TSH zostaje wydzielony do układu krwionośnego i przetransportowany do tarczycy, powodując syntezę hormonów tarczycy (tj. T3 i T4).

Cały mechanizm oparty jest na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego – ilość produktu, jakim są hormony tarczycy, działa hamująco na wydzielanie substratu, za jaki można uznać TSH. Hormon tyreotropowy stymuluje tarczycę do produkcji trijodotyroniny i tyroksyny. Trijodotyronina natomiast hamuje wydzielanie TSH [1].

Nadczynność tarczycy jest jednostką chorobową, a właściwie zespołem objawów klinicznych będących wynikiem nadmiernego pobudzenia komórek wydzielniczych tarczycy.

Istotą choroby jest nadmiar obu hormonów tarczycy, tj. T3 (trijodotyroniny) i T4 (tyroksyny), choć nieco rzadziej nadczynność tarczycy spowodowana jest podwyższonym stężeniem samej trijodotyroniny – sytuacja ta ma miejsce w około 10-30% przypadków.

Najrzadziej spotykanym, ale też najtrudniejszym w leczeniu, jest przypadek, w którym zwiększeniu ulega tylko tyroksyna (T4).

Na naszym blogu pieszemy także o tym, jaka dieta przy niedoczynności tarczycy jest rekomendowana przez dietetyków.

Jakie są przyczyny nadczynności tarczycy?

W większości przypadków, bo w ok. 99% wszystkich zachorowań na nadczynność tarczycy, mamy do czynienia z pierwotną chorobą tarczycy.

Wtórna nadczynność tarczycy, która spowodowana jest zmianami w przysadce wydzielającej TSH, występuje bardzo rzadko.

Dlatego nadczynność tarczycy ogółem można podzielić na:

• spowodowaną nadmierną produkcją hormonów tarczowych,
• wynikającą z nadmiernego uwalniania T3 i T4.

Nadmierna produkcja hormonów tarczycy może być wynikiem choroby Gravesa Basedowa. Choroba ta należy do grupy schorzeń o podłożu autoimmunologicznym (układ odpornościowy gospodarza atakuje własne komórki, w tym przypadku komórki tarczycy).

Nadczynność tarczycy jest spowodowana autoprzeciwciałami łączącymi się i aktywującymi receptor dla TSH na błonie komórek tarczycy. W fizjologicznych warunkach receptor ten pobudzany jest tylko przez TSH, wskutek czego komórki tarczycy produkują normatywne ilości hormonów.

Jednak poprzez wpływ przeciwciał produkują one nadmierne ilości T3 i T4, co prowadzi do nadczynności tego narządu.

Przyczyną nadczynności gruczołu tarczowego mogą być także zapalenia tarczycy.

Nadczynność tarczycy występuje we wstępnej fazie choroby Hashimoto oraz w mieszanej chorobie autoimmunologicznej tego gruczołu, w której stwierdza się początkowo objawy nadczynności tarczycy, a w trakcie jej naturalnego przebiegu dochodzi do ujawnienia się niedoczynności [2].

Inna przyczyna nadczynności tarczycy to między innymi nadmierna podaż hormonów wraz z lekami zawierającymi hormony tarczycy.

W tym przypadku mówimy o jatrogennej, czyli wywołanej wskutek niewłaściwego leczenia nadczynności tarczycy. Objawy zatrucia hormonami tarczycy można łatwo wyeliminować przez odstawienie leków.

Przykładem nadczynności tarczycy jest też tzw. zespół Jod-Basedow.

To nadczynność tarczycy wywołana stosowaniem jodków nieorganicznych, które indukują wystąpienie nadczynności na tle autoimmunologicznym.

Wprowadzenie obligatoryjnego modelu jodowania soli kuchennej w Polsce od roku 1997 spowodowało wzrost podaży jodu do organizmu.

Uzyskanie stanu pełnego pokrycia zapotrzebowania na ten pierwiastek – bądź raczej znaczne przekroczenie tego zapotrzebowania – u osób z grup ryzyka (z istniejącymi autonomicznymi guzkami tarczycy) może spowodować wystąpienie nadczynność tarczycy [3-4].

Objawy nadczynności tarczycy

Objawy choroby tarczycy są bardzo różnorodne. Pełnoobjawowa nadczynność tarczycy występuje najczęściej u osób młodych.

Do symptomów, które możemy sami zaobserwować, należą:

• niepokój ruchowy – w postaci drżenia rąk czy wzmożonych odruchów ścięgnistych;
• tachykardia – jest to szybkie bicie serca, które nie powstaje pod wpływem wysiłku fizycznego (normalna praca serca u dorosłego człowieka w spoczynku to od 60 do 100 uderzeń na minutę, a o tachykardii mówimy wtedy, gdy serce uderza ponad 100 razy na minutę);
• nadpobudliwość;
• powiększenie tarczycy – obserwowane z przodu szyi i wyczuwalne w dotyku;
• zaburzenia wzrastania u osób młodych;
• problemy natury psychicznej – np. depresja, psychozy, bezsenność;
• zmiany skórne – nasilona potliwość, łamliwość paznokci, wzmożone wypadanie włosów;
• zaburzenia metaboliczne – nietolerancja ciepła wynikająca z przyspieszenia przemiany materii; dodatkowo obserwuje się pogorszenie insulinooporności wraz z pogorszeniem tolerancji glukozy, zmniejszenie stężenia cholesterolu całkowitego i frakcji LDL oraz zwiększenie stężenia wapnia we krwi, co związane jest z wydalaniem wapnia przez komórki kostne;
• utrata masy ciała – jest to jeden z najpowszechniejszych i najbardziej zauważalnych objawów nadczynności tarczycy; utrata masy ciała przy zachowanym lub zwiększonym apetycie wynika ze zwiększenia metabolizmu chorego, zaburzenia wchłaniania składników odżywczych w układzie pokarmowym, przyspieszonego pasażu jelitowego, a czasami też (w skrajnych przypadkach) jest efektem częstych biegunek.

U kogo występuje nadczynność tarczycy?

Nadczynność tarczycy stwierdza się pięciokrotnie częściej u kobiet niż u mężczyzn, choć w wieku starszym kobiety chorują na nadczynność z taką samą częstością co mężczyźni.

Dzieci chorują ponad 10 razy rzadziej niż dorośli, lecz w ostatnich latach stwierdza się tendencję do wzrostu zachorowalności na autoimmunologiczną nadczynność tarczycy w młodszych grupach wiekowych.

Obecnie stało się oczywiste, iż rosnąca zachorowalność na choroby autoimmunologiczne tarczycy w Polsce (tak u dzieci, jak i u dorosłych) związana jest ze zwiększoną podażą jodu jako następstwem skutecznej profilaktyki jodowej [7].

Dieta przy nadczynności tarczycy

Niedoczynność tarczycy a dieta to ważny temat, gdyż postępowanie żywieniowe w przypadku tej choroby jest ważnym elementem idącym w parze z leczeniem farmakologicznym.

Odpowiedni dobór makroskładników, energetyczności diety oraz podaż witamin i składników mineralnych wspomaga leczenie zaburzeń tarczycy oraz może łagodzić objawy współwystępujące przy nadczynności tarczycy.

Kluczowym determinantem w wyborze diety w nadczynności tarczycy jest wpływ tyroksyny i trijodotyroniny na tempo metabolizmu.

Wskutek zbyt dużych ilości hormonów tarczycy tempo przemiany materii może wzrosnąć nawet o 40%.

Oznacza to, że jeśli na co dzień spożywamy 2000 kcal, to nasze realne zapotrzebowanie wzrasta do 2800 kcal, a czasami i więcej.

Jeśli wzrost PPM nie będzie korespondować ze zwiększoną podażą kalorii, możemy liczyć się z ubytkiem masy ciała, co nie zawsze jest pozytywnym faktem.

Osoby chore na nadczynność tarczycy często borykają się z problemem niedożywienia energetycznego, stąd ich dieta powinna obfitować w produkty bogatoenergetyczne.

Zalecane są regularne posiłki, które w przypadku diety wysokokalorycznej powinny zawierać dodatek wysokokalorycznych produktów. Należy jednak zadbać, by były to dodatki, które nie tylko będą podnosić kaloryczność, ale także będą dostarczać wartościowych składników.

Szczególnie polecanymi produktami, dostarczającymi dużo energii i wartości odżywczych, są:

• orzechy (nerkowce, włoskie, migdały, brazylijskie, ziemne, laskowe, pekan, pistacje),
• masła orzechowe, a szczególnie masło z nerkowców i migdałów,
• pestki i nasiona (nasiona słonecznika, pestki dyni),
• suszone owoce,
• czekolada gorzka,
• oleje roślinne i oliwa z oliwek,
• owoce, szczególnie banany i awokado.

Zamykając temat energetyczności diety, należy podkreślić, że w przypadku unormowania tarczycy dieta powinna dostarczać już normatywnych ilości energii, by nie dopuścić do zwiększenia masy ciała.

Dodatkowo u osób z nadczynnością tarczycy obserwuje się zwiększone zapotrzebowanie na:

• magnez – w związku z wpływem hormonów tarczycy na układ nerwowy, możemy liczyć się ze zwiększonym zapotrzebowaniem na magnez w diecie; warto zatem włączyć do diety produkty bogate w ten składnik mineralny (orzechy, czekolada, kasza gryczana, nasiona słonecznika czy pestki dyni);
• wapń i witaminę D – u osób z nadczynnością tarczycy obserwuje się zwiększone ryzyko osteoporozy, stąd podaż wapnia w ilości 1200 mg i suplementacja witaminy D w ilości 2000 UI jest dobrym ruchem; produkty bogate w wapń to między innymi: produkty mleczne, sardynki, orzechy, nasiona i pestki, warzywa zielone;
• witaminy z grupy B – podobnie jak magnez biorą one udział w pracy układu nerwowego; do źródeł witamin z grupy B możemy zaliczyć pełnoziarniste produkty zbożowe, chude mięsa i ryby, warzywa i owoce oraz orzechy.

Nadczynność tarczycy a suplementacja

Suplementacja w nadczynności tarczycy będzie wskazana w przypadku występowania niedoborów pokarmowych i przede wszystkim po konsultacji z lekarzem.

Do najważniejszych związków, które mogą wymagać suplementacji należą: 

• witamina D – jak wcześniej wspominałem, w zaburzeniach tarczycy występuje zwiększone zapotrzebowanie na tę witaminę; suplementacja powinna być utrzymana przez cały czas, niezależnie od pory roku; rekomendowana dawka to 2000 UI, jednak w przypadku zbadania poziomu witaminy D w organizmie (0,25 (OH) D) dawkę suplementacyjną można zweryfikować;
• kwasy omega-3 – w związku ze zwiększonym stanem zapalnym organizmu jaki następuje podczas choroby Gravesa-Basedowa czy Hashimoto, czyli najczęstszych przyczyn nadczynności tarczycy, suplementacja tranu lub czystej postaci kwasów omega-3 jest w większości przypadków niezbędna; rekomenduje się min. 600 mg kwasów EPA i DHA dziennie.

Sprawdź inne suplementy na tarczycę, które mogą być rekomendowane.

Czego unikać przy nadczynności tarczycy?

Wśród osób z nadczynnością tarczycy często obserwuje się zbyt dużą podaż jodu, co jest bezpośrednim czynnikiem zwiększającym ryzyko chorób tarczycy.

Nadmierna podaż jodu to przeważnie wynik zbyt dużej konsumpcji soli kuchennej, ryb morskich lub alg morskich.

Dodatkowo ryzyko zatrucia jodem wzrasta wielokrotnie wskutek stosowania płynu Lugola, często polecanego środka, mającego rzekomo pomóc w przypadku niedoczynności tarczycy, jest on jednak zazwyczaj stosowany bez konsultacji z lekarzem i w nadmiernych ilościach.

Jadłospis przy nadczynności tarczycy

Dieta przy aktywnej nadczynności tarczycy powinna uwzględniać podwyższenie podstawowej przemiany materii. Warto więc by kaloryczność jadłospisu została dobrana przez specjalistę.

Nie można też zapominać o źródłach pełnowartościowego białka, witamin i składników mineralnych – zwłaszcza magnezu, witamin z grupy B czy wapnia.

Warto również pamiętać, że przy autoimmunologicznej chorobie Gravesa-Basedowa niezwykle istotne jest stosowanie diety przeciwzapalnej bogatej w polifenole, witaminy C i E, beta-karoten czy kwasy omega-3.

Przede wszystkim jednak jadłospis przy nadczynności tarczycy powinien być jak najbardziej różnorodny i dobrany do indywidualnych potrzeb. 

Jak może wyglądać przykładowy jadłospis przy nadczynności tarczycy?

Poniżej znajdziesz przepisy dla osób z nadczynnością tarczycy składające się na jeden dzień pełnowartościowego, pysznego jadłospisu.

Aktywność fizyczna a aktywność tarczycy

Przy nadczynności tarczycy dobrze dobrana aktywność fizyczna może być ważnym elementem terapii natomiast nadal niewiele się o nej mówi. 

Zalecany przez WHO umiarkowany, aerobowy wysiłek fizyczny łączony jest z  pozytywnym wpływem na stan zdrowia w tym stan psychiczny pacjentów. Dużo osób z nadczynnością tarczycy cierpi bowiem na zaburzenia snu lub stany depresyjne.

Dlatego rekreacyjna aktywność fizyczna może wspomóc pozbycie się stresu i zmniejszyć problemy z zasypianiem.

Do tego wykazano, że osoby cierpiące na nadczynność tarczycy częściej zmagają się z zaburzeniami  gospodarki kostnej dlatego warto pamiętać o treningu siłowym, który przyczyni się do zachowania prawidłowej gęstości kości.

Ważne żeby treningi nie były zbyt intensywne zwłaszcza u osób bez wprowadzonej farmakoterapii ponieważ może doprowadzić to do zaburzeń pracy serca, zaburzeń pracy układu nerwowego oraz pogłębienia stanu hipertyreozy [8].

Nieleczona nadczynność tarczycy

Dlaczego odpowiednie leczenie nadczynności tarczycy jest tak ważne?

Niestety schorzenie to może prowadzić do naprawdę poważnych konsekwencji zdrowotnych, zwłaszcza jeśli zignorujemy objawy i nie skorzystamy z pomocy lekarza.

Nieleczona nadczynność tarczycy może być związana z takimi powikłaniami jak [8-11]:

• nieregularne bicie serca, które może prowadzić do tworzenia się zakrzepów, udarów czy niewydolności serca,
• przełom tarczycowy, czyli niezwykle niebezpieczne nasilenie objawów nadczynności tarczycy objawiające się m.in. gorączką, przyspieszonym biciem serca, arytmią, psychozą, pobudzeniem, biegunką, wymiotami, niedrożnością jelit czy niewydolnością wątroby – przełom tarczycowy może prowadzić do śmierci w nawet 25% przypadków,
• choroba oczu znana jako optalmopatia tarczycowa objawiająca się m.in. wytrzeszczem gałek ocznych, pogorszeniem widzenia, bólem oczu, podwójnym widzeniem, czy nadwrażliwością na światło,
• zaburzenia cyklu miesiączkowego i problemy z płodnością – badania wskazują wręcz, że ponad 50% kobiet z nadczynnością tarczycy ma duże trudności z zajściem w ciążę,
• obniżenie gęstości mineralnej kości i osteoporoza, a w konsekwencji większe ryzyko złamań.

Nadczynność tarczycy a ciąża

A co z nadczynnością tarczycy w ciąży?

Kobiety ciężarne z nadczynnością tarczycy muszą być pod stałą opieką lekarza, a wdrożone leczenie powinno prowadzić do stabilizacji hormonów tarczycy na maksymalnym bezpiecznym dla matki i nienarodzonego dziecka poziomie.

Dlaczego jest to tak ważne?

Nadczynność tarczycy w ciąży może prowadzić do poważnych konsekwencji, a należą do nich m.in.:

• przedwczesny poród,
• niska masa urodzeniowa noworodka,
• wewnątrzmaciczne zatrzymanie wzrostu dziecka.

Natomiast u matki – przełom tarczycowy i zastoinowa niewydolność serca.

Co więcej, nieleczona nadczynność tarczycy u matki jest związana z odsetkiem martwych urodzeń i umieralności okołoporodowej dzieci wynoszącym aż 5%. W tym miejscu warto jednak podkreślić, że nadczynność tarczycy w ciąży to nie wyrok, a kluczem jest tu po prostu odpowiednie leczenia i stała opieka lekarska.

Zresztą potwierdzają to badania, które mówią, że u kobiet ze źle kontrolowaną nadczynnością tarczycy ryzyko niskiej masy urodzeniowej dziecka jest aż 9-razy wyższe niż u kobiet zdrowych.

Za to jeśli nadczynność jest leczona prawidłowo – ryzyko to jest tylko 2-krotnie większe niż u kobiet bez nadczynności [12]. 

Pamiętaj: każde podejrzenie nadczynności tarczycy wymaga natychmiastowej konsultacji z endokrynologiem i wdrożenia odpowiedniego leczenia, nieleczona nadczynność tarczycy może bowiem prowadzić do zagrożenia życia i zdrowia.

Warto również, by dodatkowym elementem leczenia była dieta dobrana przez specjalistę z zakresu żywienia. Odpowiednio dobrany jadłospis będzie pomocny m.in. w zapobieganiu niedoborom składników odżywczych i ich konsekwencjom.

Podsumowanie

Jeśli borykasz się z objawami nadczynności tarczycy i potrzebujesz wsparcia dietetyka, to koniecznie sprawdź naszą ofertę. Pracujemy także z osobami z chorobami przewlekłymi.

Piśmiennictwo: