Ortoreksja – na czym polega i jak ją leczyć?

Kluczowe wnioski

• Ortoreksja objawia się m.in. niepokojem i strachem związanym z jedzeniem w obawie przed szkodliwością wielu produktów. Motywem jest w tym przypadku zdrowie i dobre samopoczucie, a niekoniecznie wygląd.
• Do przyczyn ortoreksji zalicza się czynniki psychologiczne oraz społeczno-kulturowe, choć powody występowania nie zostały jeszcze w pełni zbadane.
• Nieleczona ortoreksja może prowadzić m.in. do poważnych niedoborów składników odżywczych.

Pierwsze wzmianki o ortoreksji

Tak naprawdę pierwsze wzmianki na temat ortoreksji pochodzą już z 1997 roku. Wtedy to amerykański lekarz Steven Bratman po raz pierwszy opisał ortoreksję w artykule dla Yoga Journal, a następnie w książce „Health Food Junkies”.

Bratman sam zdiagnozował u siebie zachowania ortorektyczne – obsesyjne kontrolowanie diety czy wykluczanie wielu „niezdrowych” produktów. 

Miało to bardzo negatywny wpływ na jego zdrowie psychiczne. Podobne objawy zaczął obserwować u swoich pacjentów [1].

Czym jest ortoreksja?

Ortoreksję określa się często jako niezdrową potrzebę kontrolowania jakości spożywanej przez siebie żywności oraz eliminację wszystkich produktów uznawanych za „niezdrowe” bądź w jakikolwiek sposób szkodliwe. Chorzy tłumaczą swoje zachowanie chęcią dbania o swoje zdrowie i samopoczucie. [2]

Jakie objawy daje ortoreksja?

Jakie są w praktyce objawy ortoreksji? Osoby chorujące mają w sobie wiele niepokoju, wątpliwości i strachu w kontekście żywienia.

Rezygnują ze znacznej ilości produktów, uznając je za niezdrowe i szkodliwe. Wykazują ponadprzeciętne zainteresowanie zdrowym odżywianiem i obsesyjnie śledzą informacje w tym zakresie.

Zastanawiają się także nad:

• pochodzeniem produktów (np. czy nie były narażone na działanie pestycydów).
• obróbką termiczną (np. czy podczas gotowania nie zostaną utracone wartości odżywcze),
• opakowaniem (np. czy etykiety na pewno zawierają prawdziwe informacje).

Co ciekawe, w przypadku tego zaburzenia nie muszą występować obawy dotyczące obrazu własnego ciała oraz sylwetki. Chorym wydaje się, że wszystko jest w porządku, ponieważ jedyne, czego pragną, to zadbać o swoje zdrowie i dobre samopoczucie [3, 4].

Możliwe przyczyny powstawania ortoreksji

Przyczyny występowania ortoreksji nie są w pełni zbadane. Badania wskazują, że rolę w jej rozwoju odgrywają czynniki psychologiczne i społeczno-kulturowe.

W przypadku ortoreksji nie ma tak znaczącej różnicy jej występowania w zależności od płci, jak jest to na przykład w anoreksji, dlatego badacze cały czas dyskutują nad tym, że sama płeć może być czynnikiem predysponującym do wystąpienia anoreksji.

Brak jest dowodów na wpływ czynników genetycznych na powstawanie ortoreksji.

Wśród cech osobowości wykazujących zwiększone ryzyko do wystąpienia skłonności ortorektycznych można wskazać perfekcjonizm, wysoki poziom lęku, a także niskie poczucie własnej wartości.

Dodatkowo wśród przyczyn ortoreksji o charakterze społeczno-kulturowym wyróżnić należy takie czynniki jak sylwetki promowane w mediach społecznościowych oraz przekazywany w mediach pogląd, że zdrowe odżywianie jest równe eliminacji wielu produktów, specyficzne zachowania żywieniowe (kontrowersyjne diety), praktyki religijne lub światopoglądowe.

Okazuje się, że istnienie innych chorób może odgrywać rolę w powstawaniu ortoreksji.

Zwłaszcza osoby cierpiące na choroby przewlekłe, wykazują zainteresowanie zdrową dietą i stylem życia w celu poprawy stanu zdrowia. Niestety zdarza się, że to zainteresowanie przeradza się w obsesję. Jest to jednak przestrzeń do kolejnych badań [4,5].

Warto wspomnieć również o tym, że w przypadku ortoreksji wyróżnić można specyficzne grupy ryzyka, do których należą m.in.

• sportowcy,
• dietetycy,
• trenerzy personalni
• celebryci,
• artyści.

Są to osoby, które z powodu wybranego zawodu są narażone na bardzo dużą koncentrację ich życia wokół żywienia lub wyglądu sylwetki, co jest związane z większym ryzykiem wystąpienia ortoreksji.

Również określone wybory żywieniowe czy styl życia jak np. dieta wegetariańska lub dieta wegańska mogą przyczyniać się do zwiększonego ryzyka wystąpienia ortoreksji [4,5,6].

Skutki ortoreksji

Ortoreksja pomimo zaburzonej wizji kontroli nad zdrową żywnością prowadzi do stosowania diet eliminacyjnych.

W konsekwencji może doprowadzić do niedoborów w składnikach mineralnych, witaminach oraz makroskładnikach. Osoby chorujące na ortoreksję paradoksalnie chroniąc swoje zdrowie, mogą doprowadzić do jego utraty [3].

Jak wygląda diagnostyka ortoreksji?

Pierwszym narzędziem stosowanym do diagnostyki występowania zagrożenia ortoreksją był test opracowany przez samego autora pojęcia ortoreksji.

Test BOT (Bratman Test for Orthorexia) składa się z 10 pytań.

Na każde z nich respondent udziela odpowiedzi „tak” lub „nie”. Za każdą odpowiedź „tak” badany otrzymuje 1 punkt, za „nie” 0 punktów.

Uzyskanie w sumie już 2–3 punktów może świadczyć o ryzyku wystąpienia tego zaburzenia.

Jednak test ten nie jest do końca wiarygodny, sam autor potwierdził, że Kwestionariusz BOT nie spełnia odpowiednich wymogów, dlatego nie jest on w praktyce zbyt często używany.

Zdecydowanie bardziej precyzyjny i najczęściej używany jest Kwestionariusza ORTO-15, składający się z 15 pytań. Na każde z nich można udzielić odpowiedzi w 4-stopniowej skali: „zawsze”, „często”, „rzadko”, „nigdy”.

Odpowiedzi wskazujące na ryzyko zachowań ortorektycznych otrzymują 1 punkt, natomiast odpowiadające prawidłowemu nastawieniu do żywności – 4 punkty.

Aktualnie wynik niższy niż 40 punktów jest uznawany za wynik wskazujący na ortoreksję, natomiast dyskusje na ten temat ciągle trwają wśród badaczy [3,8,9].

Jak wygląda leczenie ortoreksji?

Nie ma ustalonej jednej ścieżki leczenia ortoreksji. Na chwilę obecną zalecana jest ocena stanu niedoborów pokarmowych i wdrożenie odpowiedniej racjonalnej diety pod opieką dietetyka klinicznego.

W samej terapii ortoreksji wykorzystać można zalecenia w leczeniu zaburzeń odżywiania, zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych oraz zaburzeń psychotycznych.

W farmakoterapii zaleca się stosowanie leków przeciwpsychotycznych, przeciwmaniakalnych i stabilizujących nastrój.

Warto rozważyć również połączenie psychoterapii z leczeniem farmakologicznym preparatami zawierającymi sertralinę, fluoksetynę, paroksetynę. Leczeniem pacjenta powinien zająć się interdyscyplinarny zespół specjalistów medycznych złożony z lekarza, psychoterapeuty i dietetyka.

Niestety nadal brak jest wystarczającej liczby badań, które mogłyby wskazywać na skuteczność poszczególnych metod leczenia w przypadku ortoreksji [3].

Ortoreksja a inne zaburzenia odżywiania

Literatura i większość badań wskazują na obecność wspólnych cech ortoreksji z zaburzeniami psychicznymi oraz zaburzeniami odżywiania.

Najwięcej cech charakterystycznych dla ortoreksji jest tożsamych z anoreksją, a także zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym. Stąd wynikają dyskusje oraz wątpliwości w kontekście diagnozowania tego zaburzenia.

Należy jednak pamiętać, że jedną z głównych różnic między ortoreksją a znaczącą większością zaburzeń odżywiania jest brak koncentracji nad wyglądem sylwetki i koniecznością redukcji masy ciała [3,5].

Na co zwrócić uwagę, aby nie było za późno?

Warto przede wszystkim obserwować siebie i swoje zachowania żywieniowe. Zadbać o to, żeby działania ze zdrową żywnością nie były zero-jedynkowe.

Kluczem do sukcesu w kontekście profilaktyki ortoreksji jest umiejętność zachowania balansu – dbanie o swoje zdrowie fizyczne i psychiczne, stosując zdrową i zbilansowaną dietę, z jednoczesnym zostawianiem sobie przestrzeni na jedzenie rekreacyjne.

Bardzo pomocna w tym zakresie jest złota zasada 80/20. Warto rozważyć współpracę z dietetykiem klinicznym, który będzie nas wspierał i wskazywał, w jaki sposób zachować tę równowagę.

Takie wsparcie dajemy również w Respo. Oferujemy również pomoc psychodietetyczną, pomagającą zmienić nastawienie do jedzenia, a także cieszyć się nim bez stresu i napięcia.

Sprawdź, na czym polega metoda Respo i jak dzięki niej pomogliśmy już ponad 39 012 Podopiecznych.

Piśmiennictwo: