Alergia a nietolerancja pokarmowa – co musisz wiedzieć?

Codzienna dieta dostarcza energię oraz składniki odżywcze, konieczne do rozwoju i prawidłowego funkcjonowania organizmu. Jednak niektóre spożywane pokarmy mogą wywoływać niekorzystne skutki u osób na nie wrażliwych. Znacząca liczba osób zgłasza dolegliwości dyspeptyczne w przewodzie pokarmowym. Część jest spowodowana zaburzeniami czynnościowymi, natomiast równie częste są dolegliwości występujące w trakcie spożywania lub po spożyciu konkretnego pokarmu. Niekorzystna reakcja kliniczna w odpowiedzi na pokarm nazywana jest niepożądaną reakcją pokarmową.

Około 20% osób żyjących w krajach rozwiniętych doświadcza objawów ze strony przewodu pokarmowego wywołanych nadwrażliwością pokarmową [1]. Jednak składniki żywności mogą przyczyniać się także do powstawania innych problemów. W tym artykule przedstawię informacje dotyczące alergii i nietolerancji pokarmowej, a zwłaszcza aktualną wiedzę na temat ich podziału i diagnostyki oraz diety, która będzie pomocna przy występowaniu takich jednostek.

Spis treści:
Alergia a nietolerancja – różnice i podobieństwa
Objawy alergii a objawy nietolerancji
Diagnostyka alergii i nietolerancji
Dieta w nadwrażliwościach pokarmowych

Alergia a nietolerancja – różnice i podobieństwa

Ostatnio tematyka alergii i nietolerancji pokarmowych wzbudza duże zainteresowanie. Media często przekazują niepoparte dowodami informacje o szkodliwym działaniu wielu grup produktów, jak na przykład gluten czy laktoza. Prawdą jest, że eliminacja tych produktów jest konieczna tylko w uzasadnionych przypadkach, takich jak właśnie nadwrażliwość pokarmowa na dany składnik produktu. Bezpodstawne wyeliminowanie określonej grupy produktów może przyczyniać się do niedoborów pokarmowych.

Wśród nadwrażliwości pokarmowych wyróżniamy dwie grupy:

• alergię pokarmową
• nietolerancję pokarmową [2].

Podział ten powstał na podstawie patomechanizmów odpowiedzialnych za wywoływanie objawów klinicznych.

Alergia pokarmowa jest przejawem nadwrażliwości organizmu objawiającej się szerokim spektrum dolegliwości klinicznych, wywołanych spożytym pokarmem (alergenem pokarmowym), który to zapoczątkowuje i/lub podtrzymuje reakcję immunologiczną organizmu [3]. Badania pokazują, że alergią pokarmową dotkniętych jest 4-8% dzieci oraz 2-3% dorosłych [4]. W 2010 roku National Institute od Allergy and Infectious Diseases (NIAID) dokonał podziału niepożądanych reakcji pokarmowych według mechanizmów odpowiedzialnych za ich występowanie na:

• IgE zależne,
• IgE niezależne,
• mieszane (w przypadku współistnienia obydwu),
• komórkowe [5].

System odpornościowy alergika reaguje na białko – antygen pokarmowy, uznając je za „niebezpieczny” składnik. Uruchamia to kaskadę mechanizmów. Kluczową rolę w patogenezie alergii pełnią przeciwciała klasy IgE (immunoglobuliny E).

Patomechanizm wystąpienia objawów alergii wygląda następująco:

1. Antygen pochodzący z danego produktu aktywuje limfocyty Th2 (cytotoksyczne).
2. Następuje uwalnianie cytokin prozapalnych, które pobudzają limfocyty B do produkcji przeciwciał klasy IgE.
3. Połączone z antygenem przeciwciała typu IgE pobudzają inne komórki (np. komórki tuczne) do wydzielania substancji wywołujących stan zapalny w organizmie [6].

Alergia pokarmowa odpowiada jedynie za jedną trzecią reakcji niepożądanych, które pojawiają się po spożyciu pokarmu.

Nietolerancją pokarmową nazywamy natomiast nadwrażliwość pokarmową niezwiązaną z udziałem mechanizmów immunologicznych. Oznacza to, że nie obejmują one układu odpornościowego. Nietolerancje występują znacznie częściej od alergii. W patomechanizmie ich powstania biorą udział różne czynniki, np.: enzymatyczne, toksyczne, farmakologiczne czy metaboliczne [7]. Przykładem nietolerancji wynikającej z zaburzeń enzymatycznych jest nietolerancja cukru mlecznego – laktozy, wynikająca z braku lub niedoboru enzymu beta-galaktozydazy [8]. Co więcej, dodatki do żywności, takie jak glutaminian sodu i siarczany, mogą powodować niekorzystne reakcje w organizmie.
Niestety przyczyn niektórych nietolerancji pokarmowych, w tym wielu zgłaszanych przez pacjentów z zespołem jelita nadwrażliwego (IBS), nie można łatwo wyjaśnić. Badania wskazują, że 70% pacjentów z IBS ma nietolerancję na mleko i/lub pszenicę [9].

Objawy alergii a objawy nietolerancji

Podobieństwo symptomów w nadwrażliwościach pokarmowych sprawia problem w rozróżnieniu alergii od nietolerancji. Dodatkowo jeden produkt może zawierać alergeny i substancje odpowiedzialne za mechanizm nietolerancji, np. mleko zawiera białko i laktozę [10].

Alergia pokarmowa charakteryzuje się szerokim obrazem klinicznym, a objawy mogą dotyczyć jednego lub kilku układów. Najczęściej występującymi są zaburzenia trawienia i wchłaniania, objawy skórne, a także nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu oddechowego. Występują po spożyciu pokarmu, na który osoba jest uczulona i mają zawsze taką samą postać [11]. Przykładowym objawem jest wstrząs anafilaktyczny, najczęściej powodowany przez białka jaja kurzego, seler, orzeszki ziemne, owoce morza i przyprawy. Objawami często występującej alergii na białka mleka krowiego są natomiast: skaza atopowa, manifestująca się czerwoną, suchą skórą, a także bóle brzucha, biegunka, pokrzywka. Ze strony układu pokarmowego najczęstsze objawy to zespół alergii jamy ustnej, zapalenie przełyku, jelit, żołądka. Z kolei objawy dotykające układ oddechowy to nieżyt nosa, astma czy obrzęk naczynioruchowy, a te widoczne na skórze to wysypka, pokrzywa, obrzęk [12]. Alergia pokarmowa wywoływana jest zarówno przez składniki pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego. Do najczęstszych alergenów należą białka jaja kurzego, orzeszki ziemne, ryby, mleko krowie, soja, pszenica [13].

Natomiast jeśli chodzi o objawy nietolerancji pokarmowej, to pojawiają się one później niż w przypadku symptomów alergii – po kilku, kilkunastu godzinach, a utrzymują się niekiedy nawet kilka dni. Dlatego często trudno skojarzyć produkt/składnik wywołujący dany objaw. Głównymi dolegliwościami w przypadku nietolerancji są zaburzenia gastroenterologiczne, jednak występują też objawy ze strony układu oddechowego, nieżyt nosa, pokrzywka i obrzęk naczynioruchowy. Są one podobne do tych wynikających z alergii pokarmowej. Inne, różniące się symptomy obejmują bóle głowy, zmęczenie, zmiany zachowania. Wśród nietolerancji często występująca jest nietolerancja laktozy, która nasila się wraz z wiekem i dotyka nawet 36% dorosłych w Polsce [14]. Objawy pojawiają się po jednoczesnym spożyciu większej ilości mleka lub produktów mlecznych i manifestowane są w postaci bólów brzucha, biegunki, wzdęć.

Jak widać, zarówno alergie, jak i nietolerancje pokarmowe obejmują szeroką gamę objawów, których podobieństwa sprawiają dużą trudność diagnostyczną.

Schudnij w Respo
pod okiem dietetyka!

Dopasuje Ci idealny plan zgodnie z Metodą Respo, jedyną w Polsce metodą odchudzania ze skutecznością potwierdzoną badaniami naukowymi.

Sprawdź pakiety z dietą

Diagnostyka alergii i nietolerancji

Zgodnie ze stanowiskami towarzystw alergologicznych, postawienie odpowiedniej diagnozy w przypadku nadwrażliwości pokarmowej to skomplikowany proces. Nie ma jednej, prostej metody rozpoznania danego pokarmu jako tego szkodliwego. Jedynie reakcje anafilaktyczne powtarzające się po spożyciu danego pożywienia umożliwiają szybką diagnozę. Proces diagnostyczny w przypadku alergii pokarmowej obejmuje głównie:

• wywiad z pacjentem,
• badanie fizykalne,
• badanie krwi na obecność IgE i sIgE,
• testy skórne,
• próbę prowokacyjną. [3]

Testy skórne są prostą i szybką w wykonaniu metodą. Ich dodatni wynik pomaga wykrywać mechanizmy alergiczne IgE-zależne. Jeśli wynik testów skórnych jest ujemny, a występują objawy alergii, to prawdopodobną przyczyną są patomechanizmy IgE niezależne lub inne [15]. Metodą ułatwiającą właściwe rozpoznanie jest doustna próba prowokacji pokarmowej, wykonywana jako podwójnie ślepa próba kontrolowana placebo. Jej dodatni wynik potwierdza związek między spożytym pokarmem a objawami. Uznawana jest za „złoty standard” w diagnostyce alergii pokarmowej [16].

Z definicji wynika, że nie ma immunologicznych testów pozwalających na wykrycie nietolerancji pokarmowej. Ogólnie rzecz biorąc, osoby skarżące się na niespecyficzne objawy brzuszne wynikające ze spożycia określonych pokarmów są zwykle diagnozowane jako mające IBS lub inne czynnościowe zaburzenia żołądkowo-jelitowe, takie jak: nietolerancja laktozy, nietolerancja fruktozy, wrażliwość na gluten i nietolerancje pokarmowe w IBS. W celu potwierdzania nietolerancji laktozy lub innych cukrów (np. fruktozy) wykorzystywany jest wodorowy test oddechowy, który wykrywa wodór w wydychanym powietrzu. Wodór powstaje w wyniku fermentacji bakteryjnej niestrawionych cukrów i jest również przyczyną wzdęć i bólów brzucha. U 90% pacjentów z zaburzeniami wchłaniania laktozy test jest pozytywny [17].

Ostatnio szczególnie głośno jest o testach na nietolerancje pokarmowe, które obiecują oznaczenie przeciwciał IgG na blisko 300 pokarmów. Do innych metod diagnostycznych polecanych przez portale internetowe i centra „zdrowotne” należą badania włosów i paznokci czy testy kinezjologiczne. Nie ma jednak podstaw naukowych do wykonywaniach takich badań. Kosztują one niemałe pieniądze, stawiają nierzetelną diagnozę i przyczyniają się do niepotrzebnego wprowadzania diety eliminacyjnej (bardzo często eliminującej kilka grup produktów). W publikacjach naukowych znajdziemy jedynie podważenie słuszności wykonania tego rodzaju testów. Badanie przeprowadzane z udziałem osób ze stwierdzoną nietolerancją mleka krowiego oraz grupą kontrolną wykazało brak wartości diagnostycznej oznaczania sIgG i IgA. Wykonanie oznaczenia tych klas przeciwciał na antygeny mleka nie pozwalało rozróżnić dwóch grup badanych [18]. Również badanie Kruszewskiego i wsp. nie potwierdza zasadności wykonywania tego rodzaju testów. Grupie biorącej udział w badaniu (50 osób) wykonano testy diagnostyczne. Aż w 92% przypadków wykryto swoiste IgG pokarmów [19]. Jednak obecność przeciwciał nie współgrała z występowaniem objawów alergii pokarmowej. Diagnostyka alergii IgE niezależnej oraz nietolerancji pokarmowych wciąż pozostaje przedmiotem dyskusji, a wyniki komercyjnych testów nie powinny skłaniać nas do wprowadzania diet eliminacyjnych [3].

Dieta w nadwrażliwościach pokarmowych

W przypadku alergii często stosowane są środki farmakologiczne. Jednak podstawowym elementem zapobiegania wystąpieniu objawów jest eliminacja produktów o właściwościach alergennych [20]. Bardzo ważnym aspektem jest uważne czytanie etykiet produktów. Zgodnie z wytycznymi do znakowania żywności, substancje uczulające obecne w produkcie muszą być wymienione w składzie i wyróżnione, co ułatwia alergikom unikanie zagrożeń. Eliminując daną grupę produktów należy pamiętać, aby zastąpić je innymi. W przypadku nadwrażliwości na gluten, dbaj o odpowiednią podaż witamin z grupy B oraz błonnika z innych produktów pełnoziarnistych. Jeśli występuje u Ciebie alergia na białko mleka krowiego, wprowadź do swojej diety produkty sojowe, nasiona roślin strączkowych czy nasiona, aby zapobiec niedoborom wapnia. W przypadku nietolerancji pokarmowych często mówi się o budowaniu tolerancji na pokarmy wywołujące objawy. Należy na pewien okres wykluczyć je z diety i ponownie, w małych dawkach wprowadzać. Najważniejsza jednak w diecie jest świadomość tego co spożywamy, mając na uwadze odpowiednie zbilansowanie diety. Decyzja o rozpoczęciu diety eliminacyjnej powinna być poprzedzona konsultacją z lekarzem i dietetykiem. A jeśli stwierdzono u Ciebie alergię lub nietolerancję pokarmową i szukasz przepisów na zdrowe i szybkie danie, poniżej kilka propozycji ode mnie:

• sałatka z pieczonych warzyw
• sałatka z kurczakiem i awokado
• kanapki z batatów
• ryż z jabłkami
• budyń jaglany

Dołącz do 30064
zadowolonych Podopiecznych!

W Respo każda dieta jest inna, bo dopasowujemy ją idealnie do Ciebie. Osiągnij swój cel zdrowo i na swoich zasadach pod okiem dietetyka klinicznego.

Sprawdź pakiety z dietą

Podsumowanie

Rozpoznanie rodzaju nadwrażliwości pokarmowej jest trudne i zdecydowanie wymaga pomocy lekarza specjalisty. Powinien być to pierwszy krok, jaki wykonasz przed wprowadzeniem diety eliminacyjnej i wydaniem majątku na nowoczesne testy. W czasach, kiedy nierzetelne źródła w Internecie polecają eliminację wielu grup produktów w celu pozbycia się wszelkich objawów, należy zachować zdrowy rozsądek.

Piśmiennictwo:

1. Rymarczyk B., Gluck J., Jóźwiak P., Rogala B. Częstość występowania i charakterystyka reakcji nadwrażliwości na pokarmy w populacji śląskiej – badanie ankietowe. Alergia Astma Immunologia 2009, 14(4), 248‑51.
2. Barnes – Koerner C et al. Metcalfe DD, Simon RA (red). Food allergy. Adverse food reactions to foods and food additives. Blackwell Publishing. Third edition. 2003; 438–460.
3. Leśniak M. et al. Diagnostyka alergii pokarmowej. Przegląd Lekarski. 2016; 73(4): 245-249.
4. Kaczmarski M., Korotkiewicz-Kaczmarska E., Bobrus-Chociej A. Aspekty epidemiologiczne, kliniczne i społeczne alergii pokarmowej. Cz. III. Aspekty społeczne alergii pokarmowej. Przegl. Pediatr., 2009; 39(2): 139-142.
5. Bovce J.A. et al. Guidelines for the Diagnosis and Management of Food Allergy in the United States: Summary of the NIAID‑Sponsored Expert Panel. J Allergy Clin Inmmunol 2010, 126, 1105‑18.
6. Grevers G., Roecken M.: Ilustrowany podręcznik chorób alergicznych. Panaszek B., (red.), Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2009.
7. Bartuzi Z. Żywienie w alergiach pokarmowych. [W:] Grzymisławski M., Gawęcki J., (red.): Żywienie człowieka zdrowego i chorego. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa, 2010, 252‑263.
8. Cielecka E. M., Dereń K., Grzegorczyk A. Nadwrażliwość pokarmowa. Alergia Astma Immunologia, 2010; 15(3): 118-124
9. Monsbakken K.W. et al. Perceived food intolerance in subjects with irritable bowel syndrome – aetiology, prevalence and consequences. Eur J Clin Natur 2006, 60, 667 72.
10. Bartuzi Z. Alergia na pokarmy dorosłych w praktyce lekarskiej. Post. Dermatol. Alergol., 2009; 26(5): 385-387.
11. Jędrychowski L., Wróblewska B., Szymkiewicz A. State of the art on food allergies – a review. Pol. J. Food Nutr. Sci., 2008; 58(2): 165-175.
12. Jarosz M., Dzieniszewski J. Alergie Pokarmowe. PZWL Warszawa, 2004; 30.
13. Samson H.A. Uptade on food allergy. J Allergy Clin Immunol 2004, 113, (5), 805‑19.
14. Czaja-Bulsa G. et. al. Nadwrażliwość na pokarm – dolegliwości po spożyciu pokarmu to nie tylko alergia pokarmowa. Standardy Medyczne/Pediatria 2011, 8: 409-416.
15. Burks W. Diagnosis of allergic reactions to food. Pediatr Ann 2000;29: 744-752.
16. Brostoff J, Challacombe SJ. Food allergy and intolerance. London. Saunders 2002.
17. Ledochowski M. Hydrogen Breath tests. Verlag Ledochowski. Innsbruck. 2008
18. Modrzyński M., Modrzyńska K. Wartość diagnostyczna oznaczeń specyficznych IgG w alergii i nietolerancji pokarmowej. Alergoprofil 2013, 9(1): 11-15.
19. Hochwallner H. et al. Patients suffering from non-IgE-mediated cow’s milk protein intolerance cannot be diagnosed based on IgG subclass or IgA responses to milk allergens. Allergy 2011, 66(9): 1201-1207.
20. Cianferoni A., Spergel J. M. Food allergy: review, classification and diagnosis. Allergology Int., 2009; 58: 457-466.