Alergia a nietolerancja pokarmowa. Różnice i objawy

Kluczowe wnioski

• Alergia i nietolerancja pokarmowa mogą powodować szereg podobnych objawów, dlatego często występuje kłopot z ich odróżnieniem.
• Dieta w nadwrażliwościach pokarmowych najcześciej obejmuje eliminację konkretnych produktów. Ważne jest jednak, aby zastąpić je innymi, w celu zapobiegania niedoborom. Aby ich uniknąć, najlepiej skonsultować się z dietetykiem.

Alergia pokarmowa a nietolerancja pokarmowa

Czy wiesz, że około 20% osób żyjących w krajach rozwiniętych doświadcza po jedzeniu różnych objawów ze strony przewodu pokarmowego wywołanych nadwrażliwością pokarmową? [1].

Jednak składniki żywności mogą przyczyniać się także do powstawania również innych problemów. Również dlatego alergie i nietolerancje pokarmowe wzbudzają w ostatnich latach duże zainteresowanie.

Media często przekazują niepoparte dowodami informacje o szkodliwym działaniu wielu grup produktów, jak na przykład gluten czy laktoza.

Prawdą jest, że eliminacja tych produktów jest konieczna tylko w uzasadnionych przypadkach, takich jak właśnie nadwrażliwość pokarmowa na dany składnik produktu. Bezpodstawne wyeliminowanie określonej grupy produktów może przyczyniać się do niedoborów pokarmowych.

Problemem jest też mylenie ze sobą pojęć określających, to co dzieje się w organizmie po spożyciu danego produktu. Czym innym jest bowiem alergia pokarmowa, a czym innym nietolerancja pokarmowa.

Jakby tego mało w przestrzeni publicznej wciąż często pojawiają się takie określenia jak „uczulenia pokarmowe” czy „nadwrażliwość pokarmowa” – łatwo można się więc pogubić.

Wśród nadwrażliwości pokarmowych wyróżniamy dwie podstawowe grupy i są to:

• alergia pokarmowa,
• nietolerancja pokarmowa [2].

Podział ten powstał na podstawie patomechanizmów odpowiedzialnych za wywoływanie objawów klinicznych.

Czym jest alergia pokarmowa?

Alergia pokarmowa jest przejawem nadwrażliwości organizmu objawiającej się szerokim spektrum dolegliwości klinicznych, wywołanych spożytym pokarmem (alergenem pokarmowym), który to zapoczątkowuje i/lub podtrzymuje reakcję immunologiczną organizmu [3].

Badania pokazują, że alergią pokarmową dotkniętych jest 4-8% dzieci oraz 2-3% dorosłych [4].

W 2010 roku National Institute od Allergy and Infectious Diseases (NIAID) dokonał podziału niepożądanych reakcji pokarmowych według mechanizmów odpowiedzialnych za ich występowanie na:

• IgE zależne,
• IgE niezależne,
• mieszane (w przypadku współistnienia obydwu),
• komórkowe [5].

System odpornościowy alergika reaguje na białko, tzw. alergeny pokarmowe, czy też: antygeny pokarmowe, uznając je za „niebezpieczny” składnik. Uruchamia to kaskadę mechanizmów.

Kluczową rolę w patogenezie alergii pełnią przeciwciała klasy IgE (immunoglobuliny E).

Patomechanizm wystąpienia objawów alergii wygląda następująco:

1. Antygen pochodzący z danego produktu aktywuje limfocyty Th2 (cytotoksyczne).
2. Następuje uwalnianie cytokin prozapalnych, które pobudzają limfocyty B do produkcji przeciwciał klasy IgE.
3. Połączone z antygenem przeciwciała typu IgE pobudzają inne komórki (np. komórki tuczne) do wydzielania substancji wywołujących stan zapalny w organizmie [6].

Alergia pokarmowa odpowiada jedynie za jedną trzecią reakcji niepożądanych, które pojawiają się po spożyciu pokarmu, a najczęstsze alergeny pokarmowe to białka pochodzące z:

• pszenicy,
• soi,
• mleka,
• jajek,
• orzechów,
• orzeszków ziemnych,
• ryb,
• skorupiaków.

Alergia pokarmowa u dziecka jest najczęściej związana z nieprawidłową reakcją immunologiczną na białka mleka, jajek, pszenicy, czy orzeszków ziemnych, z kolei u osób dorosłych częściej pojawiają się np. alergie na ryby i owoce morza.

Oczywiście zdarzają się też alergie na inne alergeny pokarmowe, np. pochodzące z czekolady, sezamu, a także różnych owoców czy warzyw: np. selera, czy kiwi.

Tak naprawdę alergia pokarmowa może wystąpić w reakcji na każdy produkt zawierający białko, choć istnieją produkty, które alergie wywołują niezwykle rzadko (i vice versa – bo są produkty, które alergie wywołują często).

Za produkty, przy których alergia pokarmowa zdarza się bardzo rzadko uznawane są np.:

• biały ryż,
• ziemniaki,
• jagnięcina,
• gotowane jabłka,
• szparagi,
• brokuły.

Czym jest nietolerancja pokarmowa?

Nietolerancją pokarmową nazywamy natomiast nadwrażliwość pokarmową niezwiązaną z udziałem mechanizmów immunologicznych. Oznacza to, że nie obejmują one układu odpornościowego.

Nietolerancje występują znacznie częściej od alergii. W patomechanizmie ich powstania biorą udział różne czynniki, np.: enzymatyczne, toksyczne, farmakologiczne czy metaboliczne [7].

Przykładem nietolerancji wynikającej z zaburzeń enzymatycznych jest nietolerancja cukru mlecznego – laktozy, wynikająca z braku lub niedoboru enzymu beta-galaktozydazy [8].

Co więcej, dodatki do żywności, takie jak glutaminian sodu i siarczany, mogą powodować niekorzystne reakcje w organizmie.

Niestety przyczyn niektórych nietolerancji pokarmowych, w tym wielu zgłaszanych przez pacjentów z zespołem jelita nadwrażliwego (IBS), nie można łatwo wyjaśnić. Badania wskazują, że 70% pacjentów z IBS ma nietolerancję na mleko i/lub pszenicę [9].

Alergia a nietolerancja – znasz już różnice (głównie chodzi to, że alergia ma podłoże immunologiczne, a nietolerancja – nie). Czas na pozostałe pojęcia.

Czym jest nadwrażliwość pokarmowa?

Co do nadwrażliwości pokarmowej, możliwych interpretacji jest kilka. Czasem stosuje się to pojęcie do określenia alergii i nietolerancji łącznie, niczym takiego „worka” nieprawidłowych reakcji na pokarm.

Z kolei według innych źródeł nadwrażliwością pokarmową możemy nazwać coś, co nie jest ani alergią, ani nietolerancją. W tej interpretacji nietolerancja odnosi się głównie do problemów z trawieniem danego składnika (np. laktozy).

Natomiast nadwrażliwość to różne inne niepożądane reakcje, które nie mają podłoża immunologicznego.

Przykładowo wtedy, kiedy po zjedzeniu glutenu pojawiają się wzdęcia i bóle brzucha, ale badania wskazują na brak występowania celiakii, albo gdy w reakcji na salicylany zawarte m.in. w truskawkach czy śliwkach pojawiają się trudności w oddychaniu, zaczerwienia skóry itp.

Czym są uczulenia pokarmowe?

Określenia „uczulenia pokarmowe” zwykle używa się zamiennie z określeniem „alergie pokarmowe”.

Choć według wielu specjalistów za uczulenie uznawany jest po prostu pierwszy kontakt z alergenem, który nie wywołuje jeszcze reakcji alergicznej, ale „programuje” nas na wystąpienie takiej reakcji w przyszłości, gdy po raz kolejny wejdziemy w kontakt z danym białkiem.

Objawy alergii pokarmowej

Podobieństwo symptomów w nadwrażliwościach pokarmowych sprawia problem w rozróżnieniu alergii od nietolerancji. Dodatkowo jeden produkt może zawierać alergeny i substancje odpowiedzialne za mechanizm nietolerancji, np. mleko zawiera białko i laktozę [10].

Alergia pokarmowa charakteryzuje się szerokim obrazem klinicznym, a objawy alergii mogą dotyczyć jednego lub kilku układów.

Najczęściej występującymi są zaburzenia trawienia i wchłaniania, objawy skórne (np. wysypka alergiczna pokarmowa, czyli tzw. zmiany rumieniowo-grudkowe pojawiające się np. na policzkach), a także nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu oddechowego. Występują po spożyciu pokarmu, na który osoba jest uczulona i mają zawsze taką samą postać [11].

Poważnym objawem alergii jest wstrząs anafilaktyczny, najczęściej powodowany przez białka jaja kurzego, orzeszki ziemne, czy owoce morza. Objawia się on m.in. uczuciem duszności, zawrotami głowy, obrzękiem jamy ustnej i krtani, aż po niewydolność układu krążenia i układu oddechowego i wymaga natychmiastowej reakcji.

Jakie są inne objawy alergii pokarmowej?

Tak naprawdę bardzo różne i warto pamiętać o tym, że objawy alergii mogą być inne u każdego z nas. U jednej osoby mogą to być reakcje skórne, u innej reakcje ze strony pokarmowego, a u innych – kilka objawów na raz.

Inne objawy alergii:

• zawroty głowy,
• opuchlizna i świąd w obrębie jamy ustnej – warg, języka itd.,
• wymioty, biegunki, ból brzucha,
• katar, zatkany nos,
• kaszel,
• chrypka,
• uczucie duszności,
• świąd skóry, wysypka – tego typu objaw skórny wygląda zwykle jak drobne, czerwone krostki (choć czasami alergia pokarmowa objawy skórne to po prostu świąd i zaczerwienienie skóry, bez powstawania „podniesionych” krostek)

Jakie są objawy alergii pokarmowej na konkretny alergen?

Objawami często występującej alergii na białka mleka krowiego są np.: skaza atopowa, manifestująca się czerwoną, suchą skórą, a także bóle brzucha, biegunka, pokrzywka.

Ze strony układu pokarmowego najczęstsze symptomy to zespół alergii jamy ustnej, zapalenie przełyku, jelit, żołądka.

Z kolei dotykające układ oddechowy to nieżyt nosa, astma czy obrzęk naczynioruchowy, a te widoczne na skórze to wysypka, pokrzywa, obrzęk [12,13].

Objawy nietolerancji pokarmowej

Jeśli chodzi o objawy nietolerancji pokarmowej, to pojawiają się one później niż w przypadku symptomów alergii – po kilku, kilkunastu godzinach, a utrzymują się niekiedy nawet kilka dni. Dlatego często trudno skojarzyć produkt/składnik wywołujący dany objaw.

Głównymi dolegliwościami w przypadku nietolerancji są zaburzenia gastroenterologiczne, jednak występują też objawy ze strony układu oddechowego, nieżyt nosa, pokrzywka i obrzęk naczynioruchowy. Są one podobne do tych wynikających z alergii pokarmowej.

Inne symptomy obejmują bóle głowy, zmęczenie, zmiany zachowania.

Wśród nietolerancji często występująca jest nietolerancja laktozy, która nasila się wraz z wiekem i dotyka nawet 36% dorosłych w Polsce [14].

Objawy pojawiają się po jednoczesnym spożyciu większej ilości mleka lub produktów mlecznych i są to m.in.: ból brzucha, biegunki, wzdęcia.

Wskazujące na nietolerancje pokarmowe objawy różnią się w zależności od tego, jaki jest mechanizm nietolerancji.

W przypadku brak enzymu trawiennego – czyli w przypadku nietolerancji laktozy – będą to głównie objawy ze strony układu pokarowego, natomiast nadwrażliwość na salicylany może wywoływać objawy podobne do astmy, a także objawy skórne pod postacią wysypki.

Choć nie da się jednoznacznie określić, jakie są objawy nietolerancji – a wszystko dlatego, że „nietolerancja pokarmowa” to bardzo szerokie określenie – warto znać możliwe symptomy różnych jej typów, aby zdawać sobie sprawę, jak wiele układów mogą obejmować.

Objawy nietolerancji pokarmowej:

• bóle brzucha, biegunki, wymioty,
• zgaga i wzdęcia,
• zmęczenie,
• bóle głowy,
• wysypka,
• objawy podobne do astmy – katar, duszności, trudności w oddychaniu,
• bóle stawów,
• migreny.

Jak widać, zarówno alergie, jak i nietolerancje pokarmowe obejmują szeroką gamę objawów, których podobieństwa sprawiają dużą trudność diagnostyczną.

Diagnostyka alergii pokarmowej

Zgodnie ze stanowiskami towarzystw alergologicznych, postawienie odpowiedniej diagnozy w przypadku nadwrażliwości pokarmowej to skomplikowany proces.

Nie ma jednej, prostej metody rozpoznania danego pokarmu jako tego szkodliwego. Jedynie reakcje anafilaktyczne powtarzające się po spożyciu danego pożywienia umożliwiają szybką diagnozę.

Alergia pokarmowa i jej diagnostyka:

• wywiad z pacjentem,
• badanie fizykalne,
• badanie krwi na obecność IgE i sIgE,
• testy skórne,
• próbę prowokacyjną. [3]

W kategorii badań na alergie pokarmowe wyróżniamy głównie testy skórne, które są prostą i szybką w wykonaniu metodą. Ich dodatni wynik pomaga wykrywać mechanizmy alergiczne IgE-zależne.

Jeśli wynik testów skórnych jest ujemny, a występują objawy alergii, to prawdopodobną przyczyną są patomechanizmy IgE niezależne lub inne [15].

Metodą ułatwiającą właściwe rozpoznanie jest doustna próba prowokacji pokarmowej, wykonywana jako podwójnie ślepa próba kontrolowana placebo. Jej dodatni wynik potwierdza związek między spożytym pokarmem a objawami. Uznawana jest za „złoty standard” w diagnostyce alergii pokarmowej [16].

Innym badaniem na alergię pokarmową jest wykonywane w próbce krwi oznaczenie przeciwicał klasy IgE.

Diagnostyka nietolerancji pokarmowej

Z definicji wynika, że nie ma immunologicznych testów pozwalających na wykrycie nietolerancji pokarmowej, czyli badanie na nietolerancje pokarmowe prowadzone z oznaczeniem przeciwciał nie będzie wiarygodne.

Ogólnie rzecz biorąc, osoby skarżące się na niespecyficzne objawy brzuszne wynikające ze spożycia określonych pokarmów są zwykle diagnozowane jako mające IBS lub inne czynnościowe zaburzenia żołądkowo-jelitowe, takie jak: nietolerancja laktozy, nietolerancja fruktozy, wrażliwość na gluten i nietolerancje pokarmowe w IBS.

W celu potwierdzania nietolerancji laktozy lub innych cukrów (np. fruktozy) wykorzystywany jest wodorowy test oddechowy, który wykrywa wodór w wydychanym powietrzu.

Wodór powstaje w wyniku fermentacji bakteryjnej niestrawionych cukrów i jest również przyczyną wzdęć i bólów brzucha. U 90% pacjentów z zaburzeniami wchłaniania laktozy test jest pozytywny [17].

Jak już wiesz, nietolerancje pokarmowe są niezwykle szeroką grupą, dlatego trudno jednoznacznie powiedzieć, że jakieś konkretne badanie na nietolerancje pokarmowe pozwoli nam postawić diagnozę.

Tak naprawdę najlepsza sytuacja dotyczy wymienionej już nietolerancji laktozy, bo nie dość, że mamy wodorowy test oddechowy, to możemy dodatkowo wykonać też inne badania.

Diagnostyka nietolerancji laktozy

Badania, które można wykonać w diagnostyce nietolerancji laktozy:

• wodorowy test oddechowy,
• doustny test obciążenia laktozą, w którym doustnie podaje się laktozę, a potem sprawdza stopień jej wchłaniania (poprzez sprawdzanie stężenia glukozy we krwi – glukoza to jedna ze składowych laktozy),
• badanie pH kału – u osób z nietolerancją laktozy zwykle będzie wynosiło < 5,5,
• badanie substancji redukujących w stolcu,
• testy genetyczne – taki test na nietolerancje pokarmowe sprawdzi się też np. przy podejrzeniu nietolerancji fruktozy.

Badania na inne nietolerancje

Co z innymi nietolerancjami? Jakie są testy na nietolerancje pokarmowe salicylanów czy glutenu lub jak zbadać nietolerancje na kofeinę albo dodatki do żywności?

Cóż, w tym wypadku sprawa jest bardziej skomplikowana, bo tak naprawdę nie istnieją pozwalające zdiagnozować takie nietolerancje pokarmowe badania.

W przypadku, gdy podejrzewamy nietolerancję pokarmową zwykle do jej diagnozy potrzebujemy kilku informacji.

• Pierwsza to potwierdzenie, że nie mamy do czynienia z alergią (czyli reakcją immunologiczną) – w tym celu wykonuje się pozwalające zdiagnozować alergie pokarmowe badania, np. testy skórne czy testy na specyficzne przeciwciała IgE we krwi. Czyli np. jeśli źle czujemy się po spożyciu niektórych owoców, to warto sprawdzić czy nie mamy na nie alergii, a także czy nie występuje u nas alergia krzyżowa, w której alergia na pyłki roślin czy np. lateks wyzwala reakcje na zawierające podobne białka produkty spożywcze. Przykładem może być alergia na pyłek brzozy, która może powodować reakcje na niektóre owoce, np. jabłka. Z kolei w przypadku podejrzenia nietolerancji glutenu trzeba najpierw upewnić się, że nie mamy do czynienia z celiakią ani alergią na białka pszenicy, itd.
• Drugim krokiem jest tak naprawdę obserwacja objawów, eliminacja i włączanie „podejrzanych” produktów i obserwowanie jak się wtedy czujemy. Czasami lekarz może także wykonać próbę prowokacji, np. poprzez podanie małej dawki kwasu salicylowego, by sprawdzić, czy pojawią się objawy, które będą świadczyć o nietolerancji salicylanów.

Pozwalające zdiagnozować nietolerancje pokarmowe badanie jest więc tak naprawdę metodą prób i błędów, eliminacji i włączania produktów oraz upewnianiem się, czy problem nie leży gdzieś indziej.

Wyjątkiem są wymienione wcześniej nietolerancja laktozy czy fruktozy, dla których mamy dedykowane testy.

Kontrowersyjne testy na nietolerancje pokarmowe

Na koniec jeszcze temat kontrowersyjny, bo wystarczy wpisać w przeglądarkę takie hasła jak „nietolerancja pokarmowa testy” czy „nietolerancja pokarmowa badania”, a wyświetli nam się mnóstwo ofert. I to wcale nietanich.

Ostatnio szczególnie głośno jest o testach na nietolerancje pokarmowe, które obiecują oznaczenie przeciwciał IgG na blisko 300 pokarmów.

Do innych metod diagnostycznych polecanych przez portale internetowe i centra „zdrowotne” należą badania włosów i paznokci czy testy kinezjologiczne.

Nie ma jednak podstaw naukowych do wykonywaniach takich badań. Kosztują one niemałe pieniądze, stawiają nierzetelną diagnozę i przyczyniają się do niepotrzebnego wprowadzania diety eliminacyjnej (bardzo często eliminującej kilka grup produktów).

W publikacjach naukowych znajdziemy jedynie podważenie słuszności wykonania tego rodzaju testów.

Badanie przeprowadzane z udziałem osób ze stwierdzoną nietolerancją mleka krowiego oraz grupą kontrolną wykazało brak wartości diagnostycznej oznaczania sIgG i IgA. Wykonanie oznaczenia tych klas przeciwciał na antygeny mleka nie pozwalało rozróżnić dwóch grup badanych [18].

Również badanie Kruszewskiego i wsp. nie potwierdza zasadności wykonywania tego rodzaju testów. Grupie biorącej udział w badaniu (50 osób) wykonano testy diagnostyczne. Aż w 92% przypadków wykryto swoiste IgG pokarmów [19].

Jednak obecność przeciwciał nie współgrała z występowaniem objawów alergii pokarmowej.

Diagnostyka alergii IgE niezależnej oraz nietolerancji pokarmowych wciąż pozostaje przedmiotem dyskusji, a wyniki komercyjnych testów nie powinny skłaniać nas do wprowadzania diet eliminacyjnych [3].

Dieta w nadwrażliwościach pokarmowych

W przypadku alergii często stosowane są środki farmakologiczne. Jednak podstawowym elementem zapobiegania wystąpieniu objawów jest eliminacja produktów o właściwościach alergennych [20].

Bardzo ważnym aspektem jest uważne czytanie etykiet produktów.

Zgodnie z wytycznymi do znakowania żywności, substancje uczulające obecne w produkcie muszą być wymienione w składzie i wyróżnione, co ułatwia alergikom unikanie zagrożeń.

Eliminując daną grupę produktów należy pamiętać, aby zastąpić je innymi. Tak, aby nadwrażliwość pokarmowa i dieta, która ma jej zapobegać nie stały się przyczyną poważniejszych problemów.

Przykładowo: w przypadku nadwrażliwości na gluten, dbaj o odpowiednią podaż witamin z grupy B oraz błonnika z innych produktów pełnoziarnistych, np. na bazie gryki czy prosa.

Jeśli występuje u Ciebie alergia na białko mleka krowiego, wprowadź do swojej diety produkty sojowe, nasiona roślin strączkowych czy nasiona, aby zapobiec niedoborom wapnia.

Dodatkowo w przypadku nadwrażliwości pokarmowych często mówi się o budowaniu tolerancji na pokarmy wywołujące objawy. Często zaleca się więc wykluczać je z diety na jakiś i ponownie, w małych dawkach wprowadzać.

Przykładowo, alergie na białka mleka zwykle zanikają wraz z wiekiem, podobnie alergie na soję czy jajka, nie trzeba ich więc zwykle eliminować przez całe życie.

Tak naprawdę wszystko zależy jednak od konkretnego typu alergii i intensywności objawów, a takie metody „wracania” do alergizujących pokarmów powinny być prowadzone po konsultacji z lekarzem.

Dlaczego?

Jeśli np. mamy do czynienia z alergią na orzeszki ziemne, to ponowny kontakt z alergenem może często prowadzić do reakcji anafilaktycznej. Dlatego w takiej sytuacji nie wolno wprowadzać alergizującego produktu do diety na własną rękę.

Najważniejsza w diecie jest jednak świadomość tego co spożywamy i odpowiednie zbilansowanie jadłosposu. Pamiętaj, że decyzja o rozpoczęciu diety eliminacyjnej powinna być poprzedzona konsultacją z lekarzem i dietetykiem.

Podsumowanie

Rozpoznanie rodzaju nadwrażliwości pokarmowej jest trudne i zdecydowanie wymaga pomocy lekarza specjalisty. Powinien być to pierwszy krok, jaki wykonasz przed wprowadzeniem diety eliminacyjnej i wydaniem majątku na nowoczesne testy.

Jeśli już wiesz, jakie produkty Ci szkodzą, skorzystaj ze wsparcia dietetyka online Respo. Układamy smaczne, zdrowe i zbilansowane jadłospisy, dopasowane

Piśmiennictwo: