Czym jest żywność przetworzona i wysokoprzetworzona?

Kluczowe wnioski

• Żywność wysokoprzetworzona ma negatywny wpływ na zdrowie m.in. ze względu na wysoką zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych, soli, cukru, a także izomerów trans kwasów tłuszczowych.
• Częste spożywanie żywności wysokoprzetworzonej zwiększa ryzyko m.in.: cukrzycy typu 2, chorób układu krążenia, a także otyłości.

Definicja żywności wysokoprzetworzonej i przetworzonej

Co to jest żywność wysokoprzetworzona?

Przetwarzanie żywności towarzyszy nam na każdym kroku, a wyprodukowanie tak podstawowych produktów jak mąka, ser czy kasza również wymaga przetworzenia „bazy” (w tym wypadku – zbóż i mleka).

Rzecz w tym, że żywność przetworzona to szeroka grupa, w której znajdziemy zarówno produkty przetworzone w minimalnym stopniu (w tym wypadku przetworzenie często wpływa pozytywnie na walory żywieniowe i zdrowotne produkty), jak i produkty mocno przetworzone, których wpływ na zdrowie jest zdecydowanie negatywny.

Ale zacznijmy od początku, czyli od definicji przetwarzania żywności.

Otóż przetwarzanie żywności to każdy proces, który sprawia, że naturalne produkty roślinne i zwierzęce różnią się od swojego stanu „pierwotnego”.

De facto, do żywności w 100% nieprzetworzonej zaliczyć możemy więc np.:

• surowe, niemyte warzywa i owoce,
• zboża,
• mleko prosto od krowy,
• jajka,
• ryby bezpośrednio po połowie,
• nieobrobione mięso.

Jak widzisz, są to produkty, które typowej diecie raczej się nie znajdą, głównie ze względu na zagrożenie zakażeniem chorobotwórczymi bakteriami i wirusami, ryzyko zarażenia pasożytami, czy niską strawność (mowa tu np. o surowym mięsie, czy zbożach niepoddanych obróbce).

Innymi słowy: w 100% nieprzetworzona żywność nie ma zbyt dużego zastosowania w codziennym jadłospisie, a przetworzenie jest często koniecznym krokiem, by poprawić jej walory żywieniowe i bezpieczeństwo. 

W takim razie co to jest żywność przetworzona?

Według USDA (Departament Rolnictwa Stanów Zjednoczonych) do procesów przetwarzania żywności zaliczamy m.in.: mycie, mielenie, krojenie, podgrzewanie, gotowanie, pasteryzację, blanszowanie, mrożenie, czy suszenie.

Instytut Technologów Żywności dokłada do tej listy jeszcze takie procedury jak fermentacja, filtracja, tworzenie koncentratów czy nawet… podgrzewanie w mikrofalówce. Co więcej – do procesów przetwarzania żywności zaliczamy także dodatek konserwantów, barwników, aromatów, a także innych dodatków do żywności – i, co ważne, również soli, cukru oraz tłuszczów [1]. 

Jak widzisz, definicja żywności przetworzonej jest szeroka, a do grupy tej zaliczymy wszystko, od obranego ze skórki jabłka, przez razowe pieczywo, aż po burgera z sieci fast foodów. Czyli produkty o zgoła różnym wpływie na nasze zdrowie.

Wniosek?

Żywność przetworzona to duża grupa, która obejmuje zarówno podstawowe, zdrowe produkty spożywcze, jak i produkty o wysokim stopniu przetworzenia, które negatywnie wpływają na zdrowie. 

Gdzie jest granica?

Tutaj z pomocą przychodzi stworzona w Brazylii klasyfikacja NOVA, która dzieli produkty spożywcze na 4 grupy, w zależności od ich stopnia przetworzenia.

Żywność nieprzetworzona i minimalnie przetworzona – przykłady

W klasyfikacji NOVA grupa 1 zarezerwowana jest dla żywności:

• nieprzetworzonej (czyli takiej, która nie przeszła żadnych zmian w stosunku do wersji występującej w naturze),
• żywności przetworzonej minimalnie, czyli produktów poddanych myciu, usunięciu części niejadalnych, suszeniu, fermentacji, rozdrobnieniu, mrożeniu i innym procesom, które nie są związane z dodaniem do żywności tłuszczów, cukru, soli i innych substancji.

To właśnie te produkty powinny stanowić podstawę zdrowej diety.

Do grupy 1 według klasyfikacji NOVA zaliczymy m.in. [2,3]:

• świeże warzywa i owoce (warzywa i owoce mogą być także krojone, pakowane i mrożone),
• świeże i suszone grzyby, wodorosty oraz przyprawy,
• ryż biały i brązowy, kukurydzę, mąkę i płatki z kukurydzy, zbóż oraz owsa (w tym mąki wzbogacane w żelazo i witaminy),
• kaszę,
• makarony,
• jajka,
• nasiona roślin strączkowych,
• świeże lub pasteryzowane soki owocowe i warzywne,
• owoce suszone,
• orzechy i nasiona (naturalne, bez dodatku soli),
• świeże, chłodzone lub mrożone mięso, ryby i owoce morza,
• herbaty,
• kawę,
• mleko pasteryzowane, jogurty naturalne,
• wodę źródlaną, kranową i mineralną.

Przetworzone składniki żywności wykorzystywane w kuchni – przykłady

Grupa 2 klasyfikacji NOVA obejmuje produkty pochodzące z naturalnej żywności, uzyskane metodami takimi jak tłoczenie, rozdrabnianie, miażdżenie, rafinacja, czy mielenie.

W kuchni wykorzystywane są one do nadawania potrawom pożądanego smaku i innych właściwości sensorycznych. Używane są m.in. do przygotowania deserów, sosów, zup, czy pieczywa.

O ile używamy ich w umiarze – i do domowego przygotowania potraw – mogą być elementem zdrowej, zbilansowanej diety. Problem zaczyna się jednak, gdy z ich udziałem powstają przemysłowo wytworzone, mocno przetworzone produkty żywnościowe lub gdy do domowych posiłków dodajemy je w nadmiarze [2,3].

Do grupy 2 według klasyfikacji NOVA zaliczamy:

• cukier buraczany i trzcinowy,
• miód,
• oleje roślinne,
• syrop klonowy,
• skrobię kukurydzianą i inne naturalne skrobie,
• masło,
• tłuszcz kokosowy,
• smalec,
• sól kamienną i morską,
• a także produkty będące połączeniem 2 z wyżej wymienionych (np. solone masło).

Żywność przetworzona – przykłady

Grupa 3 klasyfikacji NOVA znana jest jako „żywność przetworzona”, czyli produkty powstałe w wyniku dodania soli, cukru, tłuszczu lub innych substancji z grupy 2 do produktów minimalnie przetworzonych lub nieprzetworzonych (czyli produktów z grupy 1).

Innymi słowy połączenie grup 1 i 2 daje nam grupę 3, a więc produkty z nieco większej liczby składników (zwykle są to produkty 2-3 składnikowe), które – choć przetworzone – mogą zwykle stanowić element zdrowej, zbilansowanej diety (choć są pewne wyjątki). Produkty te są najczęściej spożywane jako element bardziej złożonych potraw [2,3]. 

Żywność przetworzona – przykłady:

• kiszonki, warzywa w occie (np. kapusta kiszona, ogórki kiszone, ogórki konserwowe),
• nasiona roślin strączkowych w słoiku lub puszce (np. ciecierzyca w zalewie, fasola w puszce),
• passaty i koncentraty pomidorowe,
• owoce w syropie,
• suszone mięso,
• bekon,
• orzechy i nasiona solone/słodzone,
• ryby w puszce,
• sery,
• pieczywo wytworzone na bazie mąki, soli, wody i drożdży (lub zakwasu), bez innych dodatków,
• fermentowane napoje alkoholowe – wino, piwo, cydr.

Warto pamiętać, że wymienionych wyżej produktów nie należy wrzucać do jednego worka.

Przykładowo, pieczywo to ważny element diety, tymczasem suszona wołowina i bekon nie powinny znajdować się w diecie zbyt często ze względu na prawdopodobnie rakotwórcze właściwości.

Podobnie fermentowane napoje alkoholowe: choć zaliczane do żywności przetworzonej (a nie wysokoprzetworzonej) są produktem szkodliwym dla zdrowia i należy je maksymalnie ograniczać.

Żywność wysokoprzetworzona – przykłady

Grupa 4 klasyfikacji NOVA to żywność wysokoprzetworzona, znana także jako żywność ultra przetworzona.

Są to produkty wytwarzane przemysłowo, najczęściej z elementów składowych żywności (białka, tłuszczu, cukru, skrobi) oraz ich zmodyfikowanych wersji (skrobia modyfikowana, tłuszcze utwardzane), często z użyciem powstałych w laboratorium dodatków takich jak barwniki, wzmacniacze smaku i inne.

Produkty wysokoprzetworzone cechują się małym udziałem żywności z grupy 1, a często wytwarzane są zupełnie bez udziału naturalnej bazy. Do grupy tej zaliczamy zarówno żywność, jak i napoje [2,3].

Wysokoprzetworzona żywność – przykłady:

• słone przekąski (np. paluszki, chipsy, krakersy),
• sklepowe ciasteczka,
• lody i mrożone desery,
• czekolada, cukierki i inne słodycze,
• słodkie napoje gazowane (np. Cola),
• napoje energetyzujące i napoje dla sportowców,
• produkty instant (sosy, zupy, makarony, desery i inne),
• słodkie jogurty i napoje mleczne (np. jogurty owocowe, mleko czekoladowe),
• słodzone napoje owocowe,
• margaryny i inne wysokoprzetworzone „smarowidła” do kanapek,
• gotowa do spożycia pizza, gotowe dania na bazie makaronów,
• paluszki rybne, nuggetsy,
• gotowe do spożycia burgery, hot-dogi,
• gotowe dania mięsne i rybne,
• parówki,
• gotowe do kupienia produkty piekarnicze przygotowane z dodatkiem utwardzonych tłuszczów, cukru, emulgatorów, serwatki i innych,
• słodzone płatki śniadaniowe,
• pieczywo cukiernicze,
• destylowane alkohole – np. wódka, gin, rum, whisky.

Według innej definicji z roku 2017 żywność wysokoprzetworzona to: „wytworzone przemysłowo produkty, powstałe zwykle z 5 lub większej liczby składników. Poza solą, cukrem i tłuszczem, produkty te zawierają także inne substancje, których zwykle nie wykorzystuje się w trakcie domowego przygotowania potraw: m.in. skrobie modyfikowane, tłuszcze utwardzone, hydrolizaty białek i inne dodatki, których głównym celem jest uzyskanie walorów smakowych zbliżonych do żywności nisko przetworzonej i/lub ukrycie niepożądanych właściwości gotowego produktu (mowa tu np. o barwnikach, aromatach, słodzikach, emulgatorach i innych) [4]”.

Żywność przetworzona a żywność wysokoprzetworzona

Jak widzisz, samo przetwarzanie żywności nie jest czymś złym.

Schody zaczynają sie jednak gdy ostateczny produkt ma niewiele wspólnego z naturalną „bazą”, a przetwarzanie wymaga wielu skomplikowanych kroków i wiąże się z dodatkiem dużych ilości soli, cukru, tłuszczów czy sztucznych substancji dodatkowych.

Warto więc zdawać sobie sprawę, że żywność przetworzona i wysokoprzetworzona to dwie oddzielne grupy, a specjaliści ds. żywienia zalecają głównie ograniczenie produktów z grupy 4, a nie ograniczanie w diecie pieczywa czy serów (które przecież także zaliczamy do żywności przetworzonej).

Oczywiście system NOVA nie jest systemem idealnym.

Przykładowo wielu autorów krytykuje go ze względu na brak podziału na pieczywo z mąki rafinowanej i pieczywo pełnoziarniste, a także ze względu na obecność produktów takich jak bekon czy wędzone mięso w grupie 3 (i de facto brak przetworów mięsnych w grupie 4).

Obecnie wydaje się, że system NOVA należałoby uaktualnić, a w żywieniowej praktyce przetwory mięsne (wędliny, kiełbasy, pasztety, boczek i inne) powinny być traktowane jako żywność ultra przetworzona [5]. 

Dlaczego powinniśmy unikać żywności wysokoprzetworzonej?

Przyczyn, dla których żywność wysokoprzetworzona może negatywnie wpływać na nasze zdrowie i samopoczucie, jest wiele. Naukowcy wciąż dodają do listy kolejne pozycje, a najważniejsze z nich znajdziesz poniżej [6,7].

Dlaczego żywność wysokoprzetworzona negatywnie wpływa na zdrowie? 

• ma wysoką gęstość energetyczną (dużo kalorii w małej objętości), a diety bogate w żywność wysokoprzetworzoną zawierają średnio 500 kcal dziennie więcej niż diety oparte o żywność o niskim stopniu przetworzenia,
• ma wysoką zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych, cukru i soli,
• zawiera izomery trans kwasów tłuszczowych,
• ma niską zawartość białka, błonnika, witamin i składników mineralnych,
• zmiany zachodzące w „matrycy” żywności (jej podstawowej strukturze) podczas intensywnego przetwarzania mogą wpływać na gorsze uczucie sytości, trawienie i wchłanianie składników odżywczych,
• niska zawartość błonnika i białka sprawia, że taka żywność zwykle syci na krótko,
• żywność wysokoprzetworzona zwykle zastępuje w diecie minimalnie przetworzone i nieprzetworzone produkty takie jak owoce, warzywa, nasiona roślin strączkowych czy orzechy. To sprawia, że dieta staje się uboższa w składniki bioaktywne pozytywnie wpływające na zdrowie (m.in. polifenole, karotenoidy, fitoestrogeny),
• nadmiar dodatków do żywności może wiązać się z negatywnym wpływem na zdrowie – przykładowo wysokie spożycie sztucznych słodzików może pogarszać skład mikrobioty jelitowej,
• wysoka zawartość cukrów prostych, a niska błonnika wiąże się z wyższym indeksem glikemicznym żywności i szybkim wzrostem, a potem spadkiem poziomu glukozy we krwi,
• procesy przemysłowego przetwarzania żywności wiążą się z powstawaniem potencjalnie szkodliwych dla zdrowia związków takich jak akrylamid, akroleina, heterocykliczne aminy aromatyczne, furany czy wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne. Związki te mogą m.in. negatywnie wpływać na mikrobiotę jelitową i gospodarkę hormonalną, niektóre z nich mają także działanie rakotwórcze.

Wpływ wysokoprzetworzonej żywności na organizm

Przetworzona żywność wpływa na organizm negatywnie – to już wiesz.

Ale jakie są praktyczne konsekwencje jej wysokiego spożycia?

Opublikowana w roku 2024 analiza nie pozostawia złudzeń, a jej wyniki wskazują, że spożycie żywności wysokoprzetworzonej ma wpływ na 32 (!) różne parametry związane ze zdrowiem. 

Autorzy badania wskazują, że najbardziej przekonujące dowody negatywnego wpływu spożycia żywności wysokoprzetworzonej uzyskano jeśli chodzi o zwiększone ryzyko [7]:

• zgonu z przyczyn związanych z układem krążenia i z powodu chorób serca,
• wystąpienia cukrzycy typu 2,
• nasilenia zaburzeń lękowych,
• zgonu z jakiejkolwiek przyczyny,
• nasilenia symptomów depresyjnych,
• pogorszenia jakości snu,
• problemów z oddychaniem (chodzi tu konkretnie o symptom definiowany jako „świszczący oddech”),
• otyłości,
• pogorszenia ogólnego zdrowia psychicznego.

Dodatkowo istnieją przesłanki (choć dowody są słabsze niż przy wymienionych wyżej schorzeniach), że wysokie spożycie żywności wysokoprzetworzonej może [7]:

• zwiększać ryzyko nowotworu jelita grubego,
• zwiększać ryzyko choroby Leśniowskiego-Crohna,
• wpływać na podwyższenie poziomu „złego” cholesterolu LDL,
• zwiększać ryzyko nowotworów ogółem,
• zwiększać ryzyko nadciśnienia tętniczego,
• zwiększać ryzyko zespołu metabolicznego,
• zwiększać ryzyko niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby.

Jak widzisz wysokie spożycie żywności wysokoprzetworzonej ma jednoznacznie negatywny wpływ na zdrowie i to zarówno fizyczne, jak i psychiczne.

Pozostaje jeszcze pytanie: jak poszczególne grupy wysokoprzetworzonej żywności wpływają na stan naszego organizmu?

Poniżej zajmiemy się 4 najpopularniejszymi kategoriami wysokoprzetworzonego jedzenia i ich działaniem na zdrowie. 

⏩ 1. Wpływ fast foodów na zdrowie

Fast foody, czyli proste w przygotowaniu posiłki serwowane w sieciowych restauracjach są jedną z najpopularniejszych kategorii wysokoprzetworzonej żywności, a wielu osobom trudno oprzeć się ulubionemu hamburgerowi, frytkom czy kebabowi.

Niestety żywność ta charakteryzuje się dużą kalorycznością, a dania z fast foodów są dodatkowo pełne nasyconych kwasów tłuszczowych oraz soli, a zawartość witamin, składników mineralnych i błonnika jest w nich znikoma. 

Badania wskazują, że regularne jedzenie fast foodów wiąże się ze zwiększonym ryzykiem otyłości. Aż 33% osób jedzących fast foody 3 lub więcej razy w tygodniu ma BMI > 30 (otyłość) [8]. Wydaje się, że częste sięganie po żywność typu fast food może także zwiększać ryzyko nowotworu jelita grubego [9].

Co więcej, wysokie spożycie soli ma związek z powstawaniem nadciśnienia tętniczego, zaś nadmiar nasyconych kwasów tłuszczowych z większym ryzykiem chorób układu sercowo-naczyniowego (obydwa te składniki obecne są fast foodach w dużej ilości). 

⏩ 2. Wpływ mięsa przetworzonego na zdrowie

Jedną z najpopularniejszych – i najczęściej spożywanych – kategorii żywności wysokoprzetworzonej są przetwory mięsne, a więc produkty uzyskane w wyniku takich procesów jak peklowanie, wędzenie czy solenie mięsa.

Do kategorii tej zaliczamy m.in.:

• wędliny,
• parówki,
• kiełbasy,
• pasztety,
• konserwy mięsne,
• salami,
• bekon. 

I choć produkty te są lubiane przez dzieci i dorosłych, to Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem klasyfikuje przetwory mięsne jako rakotwórcze dla ludzi. Chodzi tu zwłaszcza o zwiększanie ryzyka nowotworu jelita grubego.

WHO szacuje, że na każde dodatkowe 50 g przetworów mięsnych dziennie przypada wzrost ryzyka nowotworu jelita grubego o 18% [10].

Co więcej ograniczone, ale sugestywne dowody wskazują, że spożycie mięsa przetworzonego związane jest podwyższonym ryzykiem nowotworu nosogardzieli, przełyku, płuc, żołądka i trzustki [11].

Co jeszcze?

Każde 50 g przetworów mięsnych dziennie to ryzyko choroby wieńcowej wyższe o 42%, a także 19% wyższe ryzyko cukrzycy [12].

W tym miejscu warto powiedzieć, że 50 g to mniej więcej 1 parówka albo 2-3 plasterki wędliny. 

Wydaje się, że mięso przetworzone negatywnie wpływa na organizm w kilku mechanizmach. Wysoka zawartość żelaza hemowego zwiększa stres oksydacyjny, za to obecne w przetworach mięsnych azotyny są prekursorem rakotwórczych nitrozoamin [13].

Zresztą w meta-analizie z roku 2023 wykazano, że osoby z najwyższym spożyciem azotynów miały 33% wyższe ryzyko raka żołądka i 38% wyższe nowotworu przełyku w porównaniu do osób, które spożywały ich najmniej [14].

Co więcej, wysoka zawartość soli obecna w mięsie przetworzonym sprzyja uszkodzeniom śluzówki żołądka i infekcjom bakterią Helicobacter pylori. Mięso poddawane wędzeniu zawiera z kolei rakotwórcze wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne [13].

W produktach z grupy przetworów mięsnych znajdują się ponadto duże ilości nasyconych kwasów tłuszczowych, które negatywnie wpływają na układ sercowo-naczyniowy.

⏩ 3. Wpływ słodyczy i słodkich płatków śniadaniowych na zdrowie

Czekoladki, batoniki, cukierki, mleko smakowe, owocowe jogurty, słodkie, sklepowe wypieki i płatki śniadaniowe w fantazyjnym kształcie. Tej kategorii żywności wysokoprzetworzonej nie trzeba nikomu przedstawiać.

Niestety produkty te mają negatywny wpływ na zdrowie, a wszystko ze względu na:

• wysoką zawartość tzw. cukrów wolnych (pod różnymi postaciami – jako cukier, syrop glukozowy, syrop glukozowo-fruktozowy, dekstroza, glukoza, fruktoza i inne),
• często wysoką zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych – zwłaszcza w produktach zawierających popularny olej palmowy,
• zawartość izomerów trans – takie produkty jak czekolady z nadzieniem, ciasteczka czy sklepowe ciasta często zawierają szkodliwe dla zdrowia izomery trans, które nasilają w organizmie stan zapalny, mogą także zwiększać ryzyko insulinooporności i chorób układu krążenia,
• słodkie płatki śniadaniowe i ciastka są źródłem akrylamidu, który powstaje w nich w trakcie przemysłowych procesów prowadzonych w wysokich temperaturach; akrylamid charakteryzuje się działaniem genotoksycznym – czyli uszkadza DNA, a to zwiększa ryzyko nowotworówm
• słodycze są też skoncentrowanym źródłem kalorii – a dodatkowo zwykle słabo sycą.

Badania wskazują, że osoby spożywające duże ilości wysokoprzetworzonych deserów na bazie mleka mają 7% wyższe ryzyko zgonu z jakiejkolwiek przyczyny niż osoby, które takie desery jedzą okazjonalnie lub nie jedzą ich wcale. W przypadku słodkich płatków śniadaniowych wzrost ryzyka wynosi 4% [15].

Spożycie cukrów wolnych wiąże się ponadto z podwyższeniem ryzyka:

• choroby wieńcowej serca,
• udaru,
• cukrzycy,
• niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby,
• otyłości i zespołu metabolicznego.

Co więcej – cukry wolne wywierają negatywny wpływ na funkcjonowanie mózgu oraz mikrobiotę jelitową [16]. 

Oczywiście nie musimy rezygnować ze słodkiego smaku w naszym jadłospisie. Zawsze warto jednak stawiać na domowe słodycze zamiast wysokoprzetworzonych, sklepowych batoników, ciastek i ciast.

👉 Jeśli szukasz inspiracji na zdrowy, pełnowartościowy deser, zajrzyj do naszej bazy przepisów na fit desery. 

⏩ 4. Wpływ słodkich napojów na zdrowie

Wśród grup wysokoprzetworzonej żywności zdecydowanie należy wyróżnić jeszcze słodzone napoje, czyli popularne gazowane i słodzone napoje typu Cola, Fanta, Sprite itp., energetyki, napoje owocowe, lemoniady, oranżady, wody smakowe i inne.

Ich negatywny wpływ na zdrowie wiąże się z wysoką zawartością cukrów wolnych i to w formie płynnej, która szybko się wchłania i powoduje nagły wzrost (a potem spadek) poziomu glukozy we krwi, a to wiąże się z napadami głodu i gorszym odczuwaniem sytości.

Badania wskazują, że picie słodzonych napojów związane jest z wyższym ryzykiem choroby wieńcowej, cukrzycy, otyłości i udaru u kobiet [17]. Co więcej, napoje te przyczyniają się do powstawania próchnicy oraz erozji szkliwa [18].

W badaniu opublikowanym w 2024 roku zaobserwowano ponadto, że picie słodkich napojów (zarówno słodzonych cukrem, jak i sztucznymi słodzikami) zwiększa ryzyko zgonu z jakiejkolwiek przyczyny o 9% [15]. 

Podsumowanie

Warto pamiętać, że przetwarzanie żywności nie jest z gruntu złe, a podstawowe procesy przetwórstwa pomagają chronić konsumentów przed szkodliwymi mikroorganizmami, przedłużają trwałości żywność, a często także poprawiają jej strawność i biodostępność składników odżywczych.

Schody zaczynają się jednak wtedy, gdy nasza żywność przetwarzana jest zbyt intensywnie i zawiera mnóstwo dodatków, soli, cukru oraz tłuszczów – to właśnie wtedy mówimy bowiem o żywności wysokoprzetworzonej.

Pamiętaj: zawsze warto szukać złotego środka, tak by dieta była jak najzdrowsza, a jednocześnie było w niej miejsce na ulubione produkty (nawet jeśli są to słodycze czy fast foody).

Świetnym sposobem jest np. włączanie do diety zdrowych deserów czy domowych wersji posiłków typu fast food.

Jak to zrobić?

Zajrzyj do naszej oferty a dietetycy online Centrum Respo ułożą dla Ciebie jadłospis pełen ulubionych potraw i produktów, a jednocześnie pełnowartościowy i pozytywnie wpływający na stan zdrowia. 

Piśmiennictwo: